Hallâc-ı Mansûr’un Düşünce Dünyasında Ene’l-Hak Şiirinin Arka Planı - Kitābü’ṭ-Ṭavāsīn ve Dīvānü’l-Ḥallāc Özelinde-

Yıl 2024, Sayı: 61, 1 - 14

Kenan Mermer

https://doi.org/10.29288/ilted.1432259

Öz

Varlığın kategorize edilmesi ve yüksek hakikatin anlaşılması noktasında fark edilen kavramsal zenginlik dikkat çekicidir. Örneğin milattan üç yüz yıl önce Aristo’nun ortaya koymuş olduğu doğa bilimleri müktesebatı ve mantık ilkeleri yahut onun da gerisinde tasavvufi imgeleme yoğun etkisi olan Platon’un ideler âlemi, gölgeler ve asılları kurgusu hatta hocası Sokrates’in ahlakı temellendirme biçimi ve hususan ölüm cezasıyla yüzleştiğinde vicdani bir adaleti önceleyen tavrı göz önünde bulundurulduğunda soyut düşüncede, etik algısında lineer bir ilerlemeden bahsetmenin zor olduğu fark edilecektir. Tasavvuf ilmi dairesinde düşündüğümüzde vahdet-i vücûd yahut şühûd müktesebatı, İbnü’l-Arabî ile İmâm-ı Rabbânî arasında kurgulanan resmî anlatının çok öncesinde fikrî departmanını oluşturmuştur. Hallâc-ı Mansûr’un “O, Odur.”, “Ben sevdiğim şeyim, oyum; O da bendir. Biz adeta tek bir bedende birbirine katışmış iki ruhuz.” şeklinde karşımıza çıkan ifadeleri hem kadim zamandaki varlığın tek bir özde anlaşılma pratiklerine hem de mecazi dilin hakikate köprü olmak bakımından taşıdığı değerlere atıfta bulunmaktadır. Yüksek Zât yahut müteâl varlık fikri Hallâc-ı Mansûr’da kesin biçimde hatları çizilmiş bir tenzih alanında görülmesine rağmen Dīvān’ındaki ve Kitābü’ṭ-Ṭavāsīn’deki bazı ifadeleri okuyucunun zihnini karıştırabilir. Bu noktada kuş dili/manṭıḳu’ṭ-ṭayr, şathiye şeklinde tabir edilen ifade/üslûp biçimlerini göz ardı etmemenin zorunluluğu kendiliğinden ortaya çıkar. Merkeze aldığımız şahsın, sufinin yahut sanatkârın anlaşılabilmesi ancak onun hayat hikayesi ve eserleri vasıtasıyla oluşan büyük resme bakmakla mümkün olabilir. Buradan hareketle Hallâc-ı Mansûr’un hayatındaki kırılış noktaları, şeyhleri ve seyahatleri onun düşünce dünyasına damga vuran batıni rengi görmemize ve sekr merkezli varlık görgüsünü kavramamıza imkân tanır. Böylece Ene’l-Hak diyen birisinin niçin ve hangi maksatla bunu söylediğini kısmen de olsa anlamamıza düşünsel bir geçit açılabilir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Hallâc-ı Mansûr, Kitâbü’t-Tavâsîn, Vahdet-i vücûd, Nûr-ı Muhammedî, Ene’l-Hak.

Etik Beyan

Derginize gönderdiğim aşağıda bilgileri yer almakta olan çalışmamın etik kurul izni gerektiren çalışmalar arasında yer almadığını beyan ederim.

Kaynakça

• Al-Hallâj. Kitāb al-Tawāsīn. nşr. Louis Massignon. Paris: Librairie Paul Geuthner, 1913.
• Arabî, Muhyiddin İbn. Fütâhât-ı Mekkiyye. terc. Ekrem Demirli. 17 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-evliyâ. nşr. Muhammed İsti’lâmî. Tahrân: İntişârât-i Züvvâr, 23. Basım, 1391/2012.
• Bakış, Rıza. Hallâc’a Göre Varlık Ve Dînî Tecrübe. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Baklî, Rûzbihân. Şerh-i Şathiyyât. nşr. Henry Corbin. Tahrân: Kitâbhâne-i Tahûrî, 2. Basım, 1365/1986.
• Câmî, Nûrüddîn Molla Abdurrahmân. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. nşr. Mahmûd Âbidî. Tahrân: İntişârât-i Sühan, 7. Basım, 1394/2015.
• Dursun, Akif. “Hallâc-ı Mansur’un Yargılanma Sürecinin Değerlendirilmesi”. Akademiar Dergisi 8 (2020), 64-102. https://doi.org/10.46231/akademiar.688060
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd ev medîneti’s-selâm. nşr. Beşşâr Avvâd Marûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Herevî, Abdullâh el-Ensârî el-. Tabakātu’s-sûfiyye. nşr. Muhammed Sürûr Mevlâî. Tahrân: İntişârât-i Tûs, 1362/1983.
• Hoca Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet Hikmetler Mecmuası Mısır Nüshası 1650. nşr. Mehmet Mahur Tulum. İstanbul: Ketebe, 2019.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî. Hakikat Bilgisi: Keşfü’l-mahcūb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2018.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. nşr. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1972.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Abdullâh Muhyiddînn Muhammed b. Ali. el-Fütûhâtu’l-Mekkiyye fî ma’rifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-mülkiyye. nşr. Ahmed Şemseddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbnü’s-Sâ’î, Tacüddîn Ali b. Enceb. Kitâbu ahbâri’l-Hallâc. Dımaşk: Dâru’t-Talî’ati’l-Cedîde, 1997.
• İmâm Gazâlî. İhyâu ulûmi’d-din. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. Bedir Yayınevi, 1975.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Faruk es-Sirhindî. ed-Dürerü’l-meknûnât. tah. Şeyh Hasan ed-Dûserî. 3 Cilt. Kum: Merkez-i Tahkîkat-i Ulûm-i İslâmî, ts.
• Kâşânî, İzzeddîn Mahmûd vd. Şurûh-i sevânihu’l-uşşâk: (penç şerh ber-sevânihu’l-uşşâk Ahmed-i Gazzâlî). Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1388/2009.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhârî. Kitâbu’t-ta’arruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. nşr. Arthur John Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1415/1994.
• Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1998. Key, Alexander. Language between God and the poets: Ma‘na in the Eleventh Century. Oakland: University of California Press, 2018.
• Kusayyir, Ahmed b. Abdülazîz el-. Akîdetü’s-sûfiyye -vahdetü’l-vücûdi’l-hafiyyeti-. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzîn. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzîn. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
• Mason, Herbert W. Al-Hallaj. London: Routledge, 2. Basım, 2007.
• Massignon, Louis. İslam’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan. Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Hallac-ı Mansur ve Eseri: Kitabü’t-Tavasin. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1976.
• Schimmel, Annemarie. İki Renkli Sırma Fars Şiirinin İmgeleri. çev. Can Özelgün. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2020.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullâh et-Tûsî. el-Lüma‘ fi’t-tasavvuf. nşr. Reynold Alleyne Nicholson. Leiden: Beril, 1914.
• Shaya, Leo. Sûfi Tevhid Öğretisi. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Sühreverdî, Ebu Hafs Şehâbeddin Ömer b. Muhammed. Tasavvufun Esasları: Avârifü’l-Ma’ârif Tercemesi. çev. H. Kamil Yılmaz -İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Sülemî, Abdurrahmân. Tabakâtu’s-sûfiyye. nşr. Nûreddîn Şerîbe. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 3. Basım, 1406/1985. Şeybî, Kâmil Mustafâ. Şerhu dîvâni’l-Hallâc. Bağdat: Menşûrâtü’l-Cümel, 1973.
• Tebrîzî, Şemseddîn Muhammed. Makâlât-i Şems-i Tebrîzî. nşr. Muhammed Ali Muvahhid. Tahran: İntişârât-i Hârezmî, 4. Basım, 1391/2012.
• Tüsterî, Sehl b. Abdullâh et-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm (Tefsîru’t-Tüsterî). nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa’d - Sa’d Hasan Muhammed Ali. Dâru’l-Harem li’t-Türâs, 1425/2004.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fî haberi men gaber. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.