Sahâbe İhticâcına Arz Prensibinin e Silentio Deliliyle Benzerlik Sorunu: Aralarındaki İlişki ve Karşıtlıklara Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 62, 1 - 16

Furkan Yüksel

https://doi.org/10.29288/ilted.1532275

Öz

İslâm ilim geleneğinde Hz. Peygamber’e ait olanla olmayan bilginin sahih bir şekilde tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda haberlerin doğruluğunu ve güvenilirliğini belirlemek için
çeşitli metodolojiler geliştirilmiştir. Hanefî fukahâsı, bu metodolojiler arasında kendine özgü bir yaklaşım benimsemiş ve haber-i vâhidlerin kabul edilebilirliğini dört temel ölçüt üzerinden değerlendirmiştir. Bu dört asıldan birisi de sahâbe ihticâcına arz prensibidir. Hanefî usulcüler, sahâbe
arasında bir konuda ihtilaf çıktığında o konuyla alakalı rivâyetin ihtilaf anında delil olarak sunulmamasını o haberin makbul olmadığının alameti olarak değerlendirmişlerdir. Hanefîlerin
benimsemiş olduğu bu prensip oryantalistlerin e silentio/sessizlik delilini çağrıştırttığı ifade edilmektedir. e Silentio delili “Bir hadisin belirli bir zaman diliminde bulunmadığını ispatlamanın en iyi
yolu, eğer hadis gerçekten o dönemde mevcut olsaydı, o dönemdeki fıkhî tartışmalarda delil olarak
kullanılması gerektiği halde kullanılmadığını ortaya koymaktır” şeklinde açıklanmıştır. Bu sebeple
Hanefî usûlcülerin bu haber-i vâhid tenkit kriterinden neyi kastettiklerinin, bunun nasıl anlaşılması ve
uygulandığının doğru bir şekilde tespit edilmesi gerekmektedir. Çalışmanın en önemli amacı ise bu
prensibin e silentio deliliyle ilişkisi ve karşıtlıklarının ortaya çıkarılmasıdır. Bu sebeple araştırmada hem
literatür taraması hem de mukayeseli bir yöntem takip edilmiştir. Hanefî usûl eserleri ve e silentio
delilini daha çok kullanan Schacht (1902-1969) ve Juynboll’un (1935-2010) eserleri çalışmanın ana
kaynaklarını oluşturmaktadır. Cessâs'tan (ö. 370/981) itibaren bu asla atıfta bulunan Hanefî
usûlcülerin bakış açıları incelendiğinde, her iki delilin görünüşte benzer yaklaşımlar sergilediği
düşünülse de ayrıntılarda farklı amaçlara sahip oldukları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hanefî Usulcüler, Sahâbe İhticacına Arz, Oryantalizm, e silentio, e silentio

The Problem of the Similarity of the Principle of Arḍ to the Sahaba İhtijāj with the e Silentio Evidence: A Study on the Relationship and Contrasts Between Them

Öz

In the Islamic scholarly tradition, accurately distinguishing what belongs to the Prophet Muhammad
from what does not is of great importance. Various methodologies have been developed in this
context to determine the authenticity and reliability of hadith narrations. The Hanafi jurists have
adopted a unique approach among these methodologies and have assessed the acceptability of
khabar al-wahid based on four fundamental criteria. One of these four principles is the criterion of
submitting the report to the preference of the companions. The Hanafi scholars of uṣūl al-fiqh
considered that when a dispute arose among the companions on a subject, the report related to that
subject was not presented as evidence at the time of the dispute as a sign that the report was not
credible. It is stated that this principle adopted by the Hanafis evokes the Orientalists’ "e silentio"
argument. The e silentio argument is explained as: "The best way to prove that a hadith did not exist
in a certain period is to demonstrate that if the hadith existed in that period, it should have been used
as evidence in the legal discussions of that period, but it was not used." For this reason, it is necessary
to accurately determine what the Hanafi jurists meant by this criterion of criticising khabar al-Wahid
and how it is understood and applied. The main aim of this study is to uncover the relationship and
contrasts between this principle with the e silentio argument. For this reason, both a literature review
and a comparative method were followed in the research. The primary sources of the study are
Hanafi uṣūl al-fiqh books and the writings of Schacht (1902-1969) and Juynboll (1935-2010), who
frequently employed the e silentio argument. Upon examining the perspectives of the Hanafi scholars
who referred to this principle starting from al-Jaṣṣāṣ (d. 370/981) onwards, it was concluded that,
although the two arguments are thought to exhibit similar approaches on the surface, they ultimately
have different aims in the details.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Scholars of Hanafi Uṣūl Al-Fiqh, Arḍ to the Sahaba İhtijaj, Orientalism, e Silentio

Kaynakça

• Abdülmecid et-Türkmânî. Hanefî Hadis Usulüne Giriş. çev. Semih Özdemir. Tahlil Yayınları, 2020.
• Ahsîkesî, Hüsameddin Muhammed b. Muhammed b. Ömer. el-Müntehab fî usûli’l-mezheb. thk. Muhammed Yusuf. Matbaâtu Yûsufî, 1318.
• Ansari, Zafar Ishaq. The Early Development of Fiqh in Kufah with Special Reference to the Works of Abu Yusuf and Shaybani. McGill University Institute of Islamic Studies, Doktora Tezi, 1966.
• Apaydın, H. Yunus. “Hanefi Hukukçuların Hadis Karşısındaki Tavırlarının Bir Göstergesi Olarak Manevi Inkıta”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/8 (Ocak 1992), 159-194.
• Aydın, Ahmet. İbnü’s-Sâatî Öncesi Hanefî Usûl Eserlerinde Mânevî İnkıtâ Kavramı. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• A'zamî, Muhammed Mustafa. On Schacht’s Origins of Muhammadan Jurisprudence. Riyad: King Saud University, 1985.
• A'zamî, Muhammed Mustafa. İslam Fıkhı ve Sünnet: Oryantalist Schacht’a Reddiye. çev. Mustafa Ertürk. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. Ensar Neşriyat, 2004.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahru’l-İslâm el-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. el-Fusûl fi’l-usul. thk. Acîl Câsim en-Neşmî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1994, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muyyiddîn el-Meys. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001, ts.
• Doğanay, Süleyman. Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Dokak, Zübeyde Özben. Maveraünnehir Hanefî Usulünde Sünnet (V.-VIII. Asırlar Çerçevesinde Mukayeseli Bir Yaklaşım). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2020.
• Ertürk, Mustafa. “Haber-i Vâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/349-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usulünde Hadis Tenkidi. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Habbâzî, Ebû Muhammed Ömer b. Muhammed. el-Mugnî fî Usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Mazhar Beka. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1983.
• Hıdır, Özcan. “Şarkiyatçıların Hadisi Tarihlendirme Metotları”. Hadis Tetkikleri Dergisi I/1 (2003), 97-115.
• Juynboll, G. H. A. Hadis Tarihinin Yeniden İnşası. çev. Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu, 2020.
• Juynboll, G. H. A. Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Kâkî, Kıvamüddin Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Câmiu’l-esrâr fî şerhi’l-Menâr. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• Kızıl, Fatma. Müşterek Ravi Teorisi ve Tenkidi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Kızıl, Fatma. Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yöntemleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kuzudişli, Bekir. “Hadith of Man Kadhaba ‘Alayya and Arguentum e Silentio (Men Kezebe ‘Aleyye Hadisi ve e Silentio Delîli)”. Hadis Tetkikleri Dergisi V/2 (2007), 47-71.
• Kuzudişli, Bekir. “Oryantalizm ve Hadisle İlgilenen Bazı Oryantalistler”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2003), 141-172.
• Metin Yiğit. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebu Hanife’nin Usul Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyiʿ fî usûli’ş-şerâyiʿ. thk. Muhammed Hasan İsmail. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Mir’âtü’l-usul şerhu Mirkâti’l-vüsûl. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1899.
• Motzki, Harald. İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metotları. çev. Bekir Kuzudişli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Keşfü’l-esrâr şerhi’l-musannef ale’l-Menâr. -Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Özşenel, Mehmet. Arz Yöntemi Özelinde Hanefî Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2018.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. thk. Saîd Bektaş. Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye Dârü’s-Sirâc, 2016, ts.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: The Clarendon Press, 1975.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efganî. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1954.
• Siğnâkî, Hüsameddin Hüseyin b. Ali b. Haccac. Kitâbü’l-Vâfî fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed Muhammed Mahmûd Yemani. Kahire: Dârü’l-Kahire, 2003.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usuli’l-fıkh. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Yargı, Mehmet Ali. Meşhur Sünnetin Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Yücel, Ahmet. Oryantalisler ve Hadis (Yaklaşımlar-Değerlendirmeler-Literatür). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Yücel, Ahmet. Oryantalist Hadis Anlayışı ve Eleştirisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.