Epistemic Tools Used in the Science of Tafsīr

Yıl 2025, Sayı: 64, 164 - 179, 28.08.2025

Havva Özata

https://doi.org/10.29288/ilted.1652144

Öz

The present study focuses on the epistemic tools that lead to the knowledge of tafsīr, or, in other wor
ds, ta’ wīl. These tools do not refer to a method or approach in the broad sense, but to more specific and practical procedures. In this study, it is aimed to identify what the tools used in accessing information in tafsir are and how they function through existing tafsīr sources. For this purpose, it is intended to disclose the descriptions and analyses that a commentator makes while explaining the verses, the system he follows in the logic and interpretation, and the methods he employs and applies to support his opinions or disprove opposing ones. Regardless of approach and period, a large number of tafsīrs have been analysed using the document analysis method in order to achieve these goals. The epistemic tools utilised in understanding and interpreting the Qur'ān develop depending on the characteristics of the Qur’ānic text. However, it can be said that the intellectual and intellectual background of the commentators is also very effective in the development of these epistemic tools. Therefore, usūl books on the methods and techniques of the sciences of fiqh (jurisprudence) and kalām (theology), which were active in Islamic thought and whose influence on tafsīr was also observed, as well as some sources in the field of logic and philosophy that establish the fundamentals of reasoning were among the documents examined. Consequently, it has been determined that in the science of tafsīr, during the understanding and interpretation of the verses, a mufessir uses a three-stage procedure that follows one another while comprehending and interpreting verses: Description and analysis, inference and interpretation, and dialectic (jadal). In each of these stages, it was observed that many different epistemic tools were used, depending on the phrasing and stylistic features of the verse being studied.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Qur’ān , Verse , Commentary , Method , Epistemic Tools

Tefsir İlminde Kullanılan Epistemik Araçlar

Öz

Bu çalışmada, tefsirde yorum ya da başka bir deyişle te’vil bilgisine ulaştıran epistemik araçlar üze
rinde durulmaktadır. Bu araçlar, geniş anlamıyla bir metot, yöntem veya yaklaşım değil daha spesifik
ve pratiğe yönelik işlemleri ifade etmektedir. Çalışmada tefsirde bilgiye ulaşmada kullanılan araçların
neler olduğu ve nasıl işlediğinin mevcut tefsir kaynakları üzerinden tespit edilmesi amaçlanmıştır.
Bu amaç doğrultusunda, bir müfessirin âyetleri açıklarken yaptığı tasvir ve analizler, akıl yürütme
ve yorumlamalarda takip ettiği sistem, görüşlerini delillendirme ya da aksi görüşleri çürütme nokta
sında kullandığı ve uyguladığı pratiklerin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Söz konusu hedeflerin
gerçekleşmesine yönelik olarak, yaklaşım ve dönem ayrımı yapmaksızın birçok tefsir, doküman analizi
yöntemi ile tetkik edilmiştir. Kur’ân metninin anlaşılıp yorumlanmasında kullanılan epistemik araç
lar, Kur’ân metninin özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir. Ayrıca bu epistemik araçların gelişmesinde
müfessirlerin entelektüel ve düşünsel arka planının da oldukça aktif rol aldığı söylenebilir. Bu nedenle
İslam düşüncesinde etkin olan ve tefsir üzerinde de etkileri gözlemlenen fıkıh ve kelam ilimlerinin
yöntem ve tekniklerini konu alan usûl kitapları ayrıca akıl yürütmenin ana esaslarını tayin eden man
tık ilmi ve felsefe alanındaki bazı kaynaklar da incelenen dokümanlar arasında yer almıştır. Neticede
tefsir ilminde, âyetlerin anlaşılıp yorumlanması sırasında, bir müfessirin, çoğunlukla birbirini izleyen
farklı üç aşamadan müteşekkil bir süreci takip ettiği sonucuna ulaşılmıştır: Tasvir ve tahlil, çıkarım
ve yorumlama, diyalektik/cedel. Bu aşamaların her birinde de üzerinde çalışılan âyetin lafız ve üslup
özelliklerine bağlı olarak değişebilen farklı birçok epistemik aracın kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur’ân , Âyet , Yorum , Yöntem , Epistemik Araçlar

Kaynakça

• Abbas, F. Hasan. İ’câzu’l-Kur’âni’l-Mecîd. Amman: Dâru’n-Nefâis, 2016.
• Ahfeş, Saîd b. Mes‘ade el-Evsat. Meâni’l-Kur’ân. thk. Huda Muhammed Karâ‘. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
• Aristoteles. Organon IV (İkinci Analitikler). çev. H. Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1989.
• Aristoteles. Organon V (Topikler). çev. H. Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1989.
• Aristoteles. Organon III (I. Analitikler). çev. H. Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1989.
• Atalar, Kürşad. Tefsirde Yöntem. İstanbul: Pınar Yayınları, 2022.
• Baysal, Sıddık. “Tefsirde Te’vilin Epistemolojik Dayanakları: Ebu’l-Berekât En-Nesefî Örneği”. Dini Araştırmalar 20/15-12 (Aralık 2017), 159-184.
• Beaugrande, R.-A., Dressler, W. U. Introduction to Text Linguistics. New York: Longman, 1981.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muhammed Subhî Hasen Hallâk vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd-Muʾessesetu’l-İmân, 2000.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Hasan Hacak, vd. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2000.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Basım, 1999.
• Demirbaş, Servet. “Kur’ân Yorumunda Sebr ve Taksim Yöntemi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (Nisan 2022), 431-454.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 9 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, 2008.
• Doğan, Hüseyin. “İslam Düşüncesinde Bir Tartışma Metodolojisi Olarak Cedel”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (Aralık 2011), 157-174. https://doi.org/10.17335/suifd.59717.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kur’an Terimlerinin Semantik çok katmanlılığı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/11 (Nisan 2018): 47-65. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001482
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd -Alî Muhammed Muʿavvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Ebû Ubeyde, Maʿmer b. Musennâ. Mecâzu’l-Kurʾân. nşr. Mehmed Fuad Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1954.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2022.
• Erkol, Ahmet. Kelam İlminde ‘Kıyasu’l-Gaib ‘Ala’ş-Şahid’ Metodunun Kullanımı”. EKEV Akademi Dergisi 8/20 (Yaz 2004), 157-176.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu’l-Burhân. thk. Mâcid Fahrî (el-Mantık ʿinde’l-Fârâbî içinde). Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1987.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Kurʾân. 3 Cilt. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1983.
• Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed. Mi‘yaru’l-ilm fi’l-mantık. neşr ve thk. Ahmed Şemsüddîn, Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut, 2. Basım, 1997.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Ahmet Zeki Hammâd. 2 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Meymân, trs.
• Görener, İbrahim. “Tefsir Usûlü ve Kur’an İlimlerinin Tefsir Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır vd. 227-240. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Görgün, Tahsin. Anlam ve Yorum -Dinî Metinlerin Anlaşılması ve Yorumlanması-. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2016.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Hüküm Çıkarma (İstinbat) Yöntemleri”. İslam Hukuku El Kitabı. ed. Talip Türcan. 219-237. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Halliday, M. A. K., Hasan, R. Cohesion in English. London: Longman, 1976.
• İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Ali Muhammed Bicavi. 3 Cilt. Kahire: İsa el-Babi el-Halebi, 1974.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib. el-Muharrerü’l-veciz fî tefsiri’l-Kitâbi’l-Aziz. thk. Komisyon. 10 Cilt. Doha: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2015.
• Karadavî, Yusuf. Keyfe neteʻâmalu meʻa’l-Kurʼâni’l-ʻAzîm. Kahire: Dâru’l-Şurûk, 3. Basım, 2000.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri: İbn Ebi Hatim Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitabiyat, 2003.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. ʿAbdullâh b.ʿAbdulmuhsîn et-Turkî. 24 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 2006.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. nşr. Komisyon. İlmî Kontrol: Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed. en-Nuket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. ʿAbdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye- Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, t.y.
• Özata, Havva. “İ‘câzü’l-Kur’an Çalışmalarının Dilbilimsel Tefsir’e Etkisi –Keşşâf Örneği–”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Mart 2021), 203-226. https://doi.org/10.51702/esoguifd.854241
• Özcan, Zeki. Teolojik Hermenötik. İstanbul: Alfa Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Öztürk, Mustafa. “Geleneksel Te’vil Çeşitlemelerinin Epistemik Değeri”. Bilimname 2 (2003), 179-197.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Usûl(süzlük) Sorunu”, İslâmiyât 4 (2003), 69-84.
• Paçacı, Mehmet. Çağdaş Dönem’de Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Sedâd, Ali. Mizânu’l-‘ukûl. haz. İbrahim Çapak vd. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2015.
• Supena, Ilyas. “Epistemology of Tafsīr, Ta’wīl and Hermeneutics: Towards an Integrative Approach”. Journal of Islamic Thought And Civilization 14/1 (Bahar 2024), 122-136. https://doi.org/10.32350/jitc.141.08
• Şâbân, Zekiyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 9. Basım, 2007.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-Kadîr. thk. Abdurrahman Amîra. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2014.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuhûl. thk. Ahmed Azv İnâye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1999.
• Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Camiʿu’l-beyan fî te’vili âyi’l-Kur’an. thk. ʿAbdullâh b.ʿAbdulmuhsin et- Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 2001
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslam Araştırmaları Dergisi 18 (Temmuz 2007), 1-25.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. thk. Ahmed Fethî Abdurrahmân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 2007. Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Tefsîru’l-keşşâf. thk. Muhammed Abdusselâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.