İslam Hukukunun Kavramsal Mahiyeti Bağlamında Yapay Zekâ Yaklaşımları

Yıl 2025, Sayı: 65, 1 - 14

Mehmet Hicabi Seçkiner

Öz

Bu araştırma, yapay zekâ ile İslam hukuku disiplinlerini bir arada ele alan multidisipliner bir incelemedir. Çalışmamız İslam hukukunun temel yapısıyla uyumlu bir yapay zekâ sisteminin geliştirilmesine yönelik teorik ve pratik katkılar sunmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın problemi, İslam hukukunun kavramsal mahiyetini oluşturan fıkhetme ve ictihad etme yetisinin yapay zekâ tarafından yerine getirilip getirilemeyeceğidir. Araştırmamız, yapay zekânın İslam hukukunun kavramsal yapısı içindeki yerine dair teorik bir çerçeve sunmakta, insan aklı, zekâsı ve sezgisel yetkinliğiyle anlam ve hüküm üretme kapasitesi, yapay zekâ sistemleriyle karşılaştırılmakta; özellikle tefakkuh ve ictihad gibi zihinsel ve manevi yönü güçlü faaliyetlerin makine temelli sistemlerce taklit edilip edilemeyeceği sorgulanmaktadır. Konu, analitik yaklaşım ve tümevarımsal yöntem çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda, yapay zekânın fıkhî çıkarım yapabilme yeteneği; onun işleyiş mekanizması, temel yaklaşımları ve akıl-zekâ-yapay zekâ ilişkisi üzerinden, İslam hukukunun bakış açısıyla yorumlanarak analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu sebeple, çalışmada İslam hukukunun teorik temellerine ve fıkhın kuramsal detaylarına derinlemesine girilmemiş; bu alanlar araştırmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Çalışmanın sonucunda tefakkuhun ahlaki, ruhî ve sezgisel boyutlarının modern yaklaşımlı yapay zekâ tarafından tam anlamıyla temsil edilemeyeceği vurgulanmakta; ictihad faaliyeti için uzman İslam hukukçularının katkısıyla kural tabanlı hibrit yaklaşımlı yapay zekâ modellerinin geliştirilmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Fıkıh , Tefakkuh , İctihad , Yapay Zekâ , Yapay Zekâ Yaklaşımları

Artificial Intelligence Paradigms in The Context of The Conceptual Nature of Islamic Law

Öz

This research is a multidisciplinary study that brings together the fields of artificial intelligence (AI) and Islamic law. Our study aims to offer theoretical and practical contributions toward the development of an AI system that aligns with the foundational structure of Islamic law. The core problem addressed in this study is whether the capacity for fıqh (understanding of Islamic jurisprudence) and ijtihād (independent legal reasoning), which are essential to Islamic legal thought, can be replicated or performed by artificial intelligence. Our research presents a theoretical framework regarding the potential role of AI within the conceptual structure of Islamic law, comparing the human capacity for reasoning, intelligence, and intuition in generating meaning and legal rulings with those of AI systems. In particular, it questions whether machine-based systems can imitate activities with strong mental and spiritual dimensions, such as tafaqquh (deep understanding) and ijtihad. The subject has been conducted through an analytical and inductive methodological approach. In this regard, the AI’s potential to perform Islamic legal reasoning has been analyzed through its operating mechanisms, core approaches, and the relationships between
intellect, intelligence, and artificial intelligence, interpreted from the perspective of Islamic law. For this reason, the research does not delve deeply into the theoretical foundations or doctrinal details of Islamic jurisprudence, as these areas are considered outside the scope of the study. As a result of the study, it is emphasized that the moral, spiritual and intuitive dimensions of tafaqquh cannot be fully represented by modern-approach artificial intelligence; it is suggested that rule-based hybrid-approach artificial intelligence models be developed for ijtihad activities with the contribution of expert Islamic jurists.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Fiqh , Tafaqquh , Ijtihad , Artificial Intelligence , Artificial Intelligence Approaches

Kaynakça

• Alpaydın, E. Machine Learning: The New AI. London: MIT Press., 2016.
• Altun, Muhammed Latif. “Yapay Zekâ Üzerine Fıkhî Bir Analiz”. Dicle İlahiyat Dergisi 26/2 (2024), 227-249.
• Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fi Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Apaydın, H. Yunus. “Din ve Fıkıh”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 27-33.
• Apaydın, H. Yunus. Fıkhın Kaynakları (Nass ve İçtihat). Ankara: Ay Yayınları, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 2017.
• Aram Bahrini. “ChatGPT: Applications, Opportunities, and Threats”. Preprint accepted in IEEE Systems and Information Engineering Design Symposium. https://doi.org/10.48550/arXiv.2304.09103 Arf, Cahit. “Makine Düşünebilir mi ve Nasıl Düşünebilir?” Atatürk Üniversitesi Üniversite Çalışmalarını Muhite Yayma ve Halk Eğitimi Yayınları Konferanslar Serisi 1 (1959), 91-103. Atalay, Muhammet. “Yapay Sinir Ağları ve Bulanık Mantığın Birlikte Kullanıldığı Hibrit Modeller ve Uygulamaları”. Eurasian Academy of Sciences 14 (2019), 121-131.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Marmara İlah. Fak. Yay., 2002.
• Bağdâdî, Hatîb. Kitâbu’l-Fakîh ve’l-Mütefekkih. Demmâm: Daru İbni’l-Cevzî, 1996.
• Bal, Samet Yahya - Sarıkaya, Berat. “Kelami Açıdan İnsan Fıtratı ve Bilinci Bağlamında Yapay Zekâ ve Transhümanizm”. Mavi Atlas 10/2 (2022), 404-418.
• Bayık, Ferhat. “Aristoteles ve Descartes Bağlamında Akıl ve Zekâ Kavramlarının Farkları”. Kaygı Uludağ Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 18/1 (2019), 172-187. Bedir, Murteza. “Fikih to Law: Secularization through Curriculum”. Islamic Law and Society 11/3 (2004), 378-401.
• Beşer, Faruk. “Bir Bilgi Türü Olarak Fıkıh ve Diğer Disiplinlerle İlişkisi”. Usul İslam Araştırmaları 5/5 (2006), 33-62.
• Boden, Margaret A. “Artificial Intelligence London”. Routledge Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward Craig. London: Routledge, 1998. Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 238-242. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Bulut, İsmail. “Vahyin Bilimsel Temellendirme İmkânı”. Eskiyeni 47 (25 Eylül 2022), 605-638.
• Crevier, Daniel. AI: The Tumultuous Search for Artificial Intelligence. New York: Basic Books, 1993.
• Cürcânî, Alî İbn Muhammed el-. Kitâbu’t-Ta’rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Çakır, Furkan. “Yapay Zekâ ve Hadis”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2023), 109-131.
• Çalışkan, Beyda. “Akıl ve Zeka Arasındaki Fark”. https://www.iienstitu.com/tr/blog/akil-ve-zeka-arasindaki-fark
• Çınar, Fatih. “Makâsıd İctihad İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/1 (2021), 317-346.
• Çinici, Murat - Kızılgeçit, Muhammed. “Yapay Zekâ ve Din Psikolojisi”. Diyanet İlmî Dergi 59 (2023), 745-768. Deary, Ian J. Zekâ. Ankara: Dost Kitabevi, 2015.
• Deliloğlu, Rahmi Ahmet Selim - Çakmak Pehlivanli, Ayça. “Hibrit Açıklanabilir Yapay Zeka Tasarımı ve LIME Uygulaması”. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi 27 (2021), 228-236. Deniz, Sevimli. “Kural Tabanlı Sınıflandırma Algoritmalarının Karşılaştırılması”. Veri Bilim 4/3 (2021), 72-80.
• Domingos, Pedro. Master Algoritma. İstanbul: Paloma Yayınevi, 2015.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/79-94. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. Edibli, Ömer Faruk. Hukuk Açısından Yapay Zekanın İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022. Elmalılı, M. Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Umut Matbası, 1992.
• Ersoy, Feyzi. Yapay Zekâ. İstanbul: Kodlab Yayınları, 2021. https://www.tdk.com.tr/Yapay-Zeka_46602.html
• Esen, Bilal. Hanefi Usulcülerinde İctihad Teorisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Farhangi, A. - Sohmshetty, A. “SCOTUS Outcome Prediction: A New Machine Learning Approach”. Research Handbook on Big Data Law. ed. R. Vogl. 185-197. UK.: Edward Elgar Publishing, 2021.
• Gazzâlî. Mi’yâru’l-İlm. Beyrut, 1990.
• Gazzâlî. Şerefü’lakli ve Mâhiyyetuhû. Beyrut, 1986.
• Genç, Cafer. “Kelâmdaki Bilgi-İman Tartışması Yönüyle Yapay Zekâ ve İman Açısından Ortaya Çıkarması Muhtemel Sorun”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 52 (2019), 113-135. Gezer, İbrahim. İslam Hukukuna Göre Yapay Zekânın Hukuki Mahiyeti. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022. Görentaş, Burak. Sanal Yargıç. İstanbul: Onikilevha Yayınları, ts. Erişim 02 Aralık 2024
• Görentaş, Muhammed Burak. “Hukukta Yapay Zekâ”. Social Science Development Journal 8/41 (ts.), 1-14.
• Görentaş, Muhammed Burak vd. “Uyuşmazlık Mahkemesi Kararlarının Makine Öğrenmesi Yöntemleri ile Sınıflandırılması”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 28/3 (2023), 947-961.
• Görentaş, Muhammed Burak - Uçkan, Taner. “Makine Öğrenmesi Yöntemleri Kullanılarak Mahkeme Kararlarlarının Kümelenmesi”. Journal of Computer Science 8/2 (2023), 148-158. Görz, Günther - Nebel, Bernhard. Yapay Zekâ. çev. Özgür Pozan. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2005.
• Greg Pavlik. “Üretken Yapay Zeka nedir? Nasıl Çalışır?” 11 Şubat 2023. Erişim 13 Ağustos 2025. https://www.oracle.com/tr/artificial-intelligence/generative-ai/what-is-generative-ai/
• Güneş, Ahmet. “Dini Hükümlerde Vicdani Sorumluluk”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/19 (2008), 69-79.
• Hallaf, Abdulvahhap. İslam Hukuk Felsefesi. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1973.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Dâru’l-İfâki’l-Cedîde, 1929.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1300.
• İçen, Duygu - Günay, Süleyman. “Uzman Sistemler ve İstatistik”. İstatistikçiler Dergisi: İstatistik&Aktüerya 7 (2014), 37-44.
• Jiajie Zhang. “Artificial Intelligence Versus Human Intelligence: Which Excels Where and What Will Never Be Matched”. 01 Ekim 2024. Erişim 11 Ağustos 2025. https://sbmi.uth.edu/blog/2024/artificial-intelligence-versus-human-intelligence.htm
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu Usuli’l Hamse. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
• Kamer, Vedat. Yapay Zekâ ve Monoton-olmayan Mantık. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Karataş, Mehmet Zahir. “İslam Hukukunda Zannî Bilginin Delil Değeri Bağlamında İctihad”. Van İlahiyat Dergisi 9/15 (2021), 215-237. Kirste, Moritz - Schürholz, Markus. “Einleitung: Entwicklungswege zur KI”. Künstliche Intelligenz. Berlin: Institut für Innovation und Technik, 2019.
• Koca, Ferhat. “İstidlâl (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/323-325. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Koca, Ferhat. “İstinbat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Köse, Utku. “Güvenli Yapay Zekâ Sistemleri İçin İnsan Denetimli Bir Model Geliştirilmesi”. Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergisi 6/1 (28 Mart 2018), 93-107. Kreutzer, Ralf T. - Sirrenberg, Marie. Künstliche Intelligenz Verstehen. Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden, 2019.
• Kubat, Mehmet. “İslâm Düşüncesinde Aklın Vahiy Karşısındaki Konumu”. Milel ve Nihal 8/1 (2011).
• Mc Culloch, Warren Sturgis - Pitts, Walter. “A Heterarchy of Values Determined by the Topology of Nervous Nets”. Bulletin of Mathematical Biophysics 5 (1943), 115-130.
• Mete, Mevlüt Hürol. “Sosyal Bilimlerde Büyük Veri Analitiği, Yapay Zeka ve Makine Öğreniminin Kullanımı”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/1 (2023), 99-120.
• Morrison, J. “TIES STEM Education Monograph Series: Atributes of STEM Education.” Baltimore 2/5 (2006), 1-10.
• Muhaymidi, Ömer b. İbrahim el-. “Yapay Zekâ ve Yapay Zekânın Fetva Vermedeki Etkisi”. el-Mecelletü’lcemʻiyyetü’l-fıkhiyye es-Suʻûdiyye 57 (2022), 531-640. Mübârekpûrî, Ebü’l-Alâ Muhammed Abdurrahman b. Abdürrahîm. Tuhfetü’l-Ahvezî bi-Şerhi Câmii’t-Tirmizî. Kahire: Matbaatü’l-Ma’rife, 1964.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. et-Teârîf. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1410.
• Nikolopulous, C. Expert Systems. California, United States of America: CRC Press, 1997.
• Okur, Kaşif Hamdi. Fetvada Dil ve Üslup. Ankara: Ay Yayınları, 2018.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukuku Açısından Toplum Hukuk İlişkisi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 4/2 (25 Aralık 2020), 7-46.
• Okur, Sinan. Otonom Araçlarda Sözleşme Dışı Hukuki Sorumluluk. Ankara: Adalet Yayınevi, 2021. https://www.seckin.com.tr/kitap/883941952
• Önder, Şeyma Gülsüm. “Yapay Zekânın Bilimsel Araştırma Sürecine Katılımı Problemi: ChatGPT-4o Örneğinde Arap Belâgatinde Haber-İnşâ Ayrımı”. Hitit İlahiyat Dergisi 24/1 (2025), 319-340.
• Özçift, Akın vd. Yapay Zeka Kavramlarına Giriş. ed. Ahmet Göçen. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Özdemir, İbrahim. “Usûlcülerde Hikmetle Ta‘lîl”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/21 (29 Aralık 2018), 753-775.
• Öztemel, Ercan. Yapay Sinir Ağları. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2. Basım, 2006.
• Öztemel, Ercan. “Yapay Zekâ ve İnsanlığın Geleceği”. Bilişim Teknolojileri ve İletişim: Birey ve Toplum Güvenliği. ed. Muzaffer Şeker vd. 95-112. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2020.
• Öztemel, Ercan. “Yapay Zekâ ve Makine Öğrenmesi”. TÜBİTAK Popüler Bilim Yayınları. Tübitak Ansiklopedi. Erişim 27 Kasım 2024. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/yapay_zeka_ve_makine_ogrenmesi
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredât Elfâzi’l-Kur’ân. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 2009.
• Russell, Stuart J. - Norvig, Peter. Artificial Intelligence: A Modern Approach. New Jersey: Prentice Hall, 2003.
• Seçkiner, Mehmet Hicabi. “Dijital İctihadın İmkânı Üzerine Önermeler”. Yapay Zeka Çağında İslam ve Hukuk. ed. Yıldıray Sipahi. 56-74. Burdur: Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, 2022.
• Seçkiner, Mehmet Hicabi. “Yapay Zekâ Tabanlı İctihad Faaliyeti Üzerine Yeni Bir Keşif: Dijital İctihad”. Yapay Zekâ, Transhümanizm, Posthümanizm ve Din Uluslararası Sempozyum Bildiri Özet ve Tam Metin Kitabı. ed. Muhammed Kızılgeçit vd. 434-443. Erzurum: Atatürk Üniv. Yayınları, 2021. Serahsi, Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sipahi, Yıldıray. “İstihsânın Gerçek Mahiyeti-1 -Kitâb Kapsamında Akılla Birlikte-”. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2020), 25-60.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2000.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. er-Risale. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şahin, Osman. Fetvâ Âdâbı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı., 2016.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakât fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 2004.
• Taulli, T. - Oni, M. Artificial intelligence basics: A Non-Technical Introduction,. Berkeley: CA, Press., 2019.
• Thacker, Jason. The Age of AI Artifical İntelligence and Future of Humanity. Michigan: Zondervan Thrive, 2020. https://jasonthacker.com/book/the-age-of-ai/
• Turing, Alan M. “On computable numbers, with an application to the Entscheidungsproblem”. Proceedings of the London Mathematical Society 42 (1936), 230-265.
• Türcan, Talip. “Fıkıh ve Hukuk -İslam Hukuku Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”. Eskiyeni 24 (22 Mart 2012), 19-25.
• Türcan, Talip. “Fıkıhtan İslam Hukukuna”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 11-22.
• Wermter, S. - Sun, R. Hybrid Neural Systems. Heidelberg: Springer-Verlag, 2000.
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Arka Plan Ögesi Olarak Ahlak”. Makâsıd ve İctihad İslam Hukuk Felsefesi Araştırmaları. ed. Ahmet Yaman. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Mahiyeti, Özellikleri ve Toplumsal Yürürlüğüne Etki Eden Bazı Yöntemleri”. Eskiyeni 24 (22 Mart 2012), 5-18.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”. TDV İslam Ansiklopedisi. 2/242-246. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yazıcı, Semra. Kelam’da Aklın Konumu ve Sınırı. Elazığ: Elazığ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükesk Lisans Tezi, 2007.
• Yıldırım, Ali. “Disiplinlerarası Öğretim Kavramı ve Programlar Açısından Doğurduğu Sonuçlar”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 12/12 (1996), 89-94.
• Yıldız, Doğan. “Bilgi Yönetiminde Kural Tabanlı Uzman Sistem Geliştirme Adımları Ve Başarı Faktörleri”. Uluslararası Yönetim Bilişim Sistemleri ve Bilgisayar Bilimleri Dergisi 5/1 (2021), 28-43. Yıldız, Kemal. “Din Adına Konuşmanın Fıkıh-Tefakkuh Açısından Değerlendirilmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 159-178.
• Yüksel, Yücel. Puslu Mantık ve Felsefi Arka Planı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Yüksel, Yücel. “Yapay Zekâ ve Puslu Mantık”. Felsefe Arkivi İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 32 (2008), 33-50.
• Zeytin, Zafer - Gençay, Eray. “Hukuk ve Yapay Zekâ: E-Kişi, Mali Sorumluluk ve Bir Hukuk Uygulaması”. Türk-Alman Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1/1 (2019), 39-70. “Akıl”. Erişim 17 Aralık 2024. https://sozluk.gov.tr/?kelime=akıl
• CBOT. “Chatbot”. 19 Şubat 2019. Erişim 17 Aralık 2024. https://www.cbot.ai/tr-blog/chatbot-konusuna-genel-bir-bakis/
• Türk Dil Kurumu Sözlüğü. “Yapay Zekâ”. 27 Kasım 2024. Erişim 27 Kasım 2024. https://sozluk.gov.tr/?kelime=yapay zekâ
• “Yapay Zeka Türleri: Temel Kategorileri ve Kullanımları Keşfedin”. 26 Mart 2025. Erişim 22 Ağustos 2025. https://ischool.syracuse.edu/types-of-ai/