Şiî Kaynaklarında Nahvin Doğuşu ve Kurucusu

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 240 - 261, 24.04.2025

Mansur Teyfur

https://doi.org/10.20486/imad.1619293

Öz

Çalışma, İslâm’ın ilk dönemlerinde ortaya çıkan ve Kerbelâ hadisesiyle Ehl-i beyt taraftarı olarak daha sistemli bir şekilde günümüze kadar dinî ve siyasî varlığını sürdüren Şiîliğin, İslâmî ilimlerin temelini oluşturan nahiv ilminin inşasındaki rolünü ele almaktadır. Burada nahiv ilminin Şiî âlimleri tarafından tedvin edilmesine yönelik ortaya konulan görüşler incelenmiştir. Günümüzde nahvin doğuşunu bu açıdan ele alan bilimsel çalışmalara pek rastlanılmaması, konunun irdelenmesini elzem kılmaktadır. Zira Kur’ân’ın dili olan Arapçanın, herhangi bir dinî akıma veya siyasî görüşe malzeme olmaksızın araştırılması önem arz etmektedir. Buradan hareketle çalışmada, nahvin doğuşu, ortaya çıkış sebepleri ve kurucusu gibi konuların Şiî kaynaklarında nasıl işlendiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra nahvin doğuşu ve kurucusu hakkında ileri sürülen ve imâmet inancına dayanan iddiaların ele alınması amaçlanmaktadır. Araştırma sonucunda Şiî âlimlerin, Hz. Ali’nin Ehl-i beyt’e mensup olması ve kendilerince ilk imam olarak kabul edilmesi sebebiyle nahiv ilminin kuruluşunu ona atfettikleri görülmüştür. Ayrıca Hz. Ali’ye yakınlığı dolayısıyla Şiî olduğu düşünülen Ebü’l-Esved’in, nahiv ilminin temel prensiplerini bizzat Hz. Ali’den öğrenerek bu ilmi tesis ve tedvin ettiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Nahvin Doğuşu , Hz. Ali , Ebü’l-Esved , Şîa , Şiî Kaynakları

The Birth and Founder of Nahw in Shiite Sources

Öz

This study deals with the role of Shiism, which emerged in the early periods of Islam and continued its religious and political existence more systematically until today as a supporter of Ahl al-bayt with the incident of Karbala, in the construction of the science of nahw/grammar, which forms the basis of Islamic sciences. Here, the views put forward by Shia scholars on the formation of the science of nahw are analyzed. The fact that there are not many scientific studies dealing with the birth of nahw from this perspective today makes it essential to examine the subject. This is because it is important that Arabic, the language of the Qur'an, be researched without being used as a material for any religious movement or political view. From this point of view, this study aims to reveal how Shi'i sources deal with issues such as the birth of nahw, the reasons for its emergence, and its founder. In addition, it aims to address the claims about the birth and founder of the grammar that are based on the belief in imāmah. As a result of the research, it was seen that Shia scholars attributed the establishment of the science of nahw/grammar to Hazrat Ali because he belonged to the Ahl al-bayt and was considered the first imam by them. In addition, it was determined that Abū al-Aswad, who was thought to be a Shiite due to his closeness to Hazrat Ali, established and edited this science by learning the basic principles of the science of grammar from Hazrat Ali himself.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , The Birth of Nahw , Hazrat Ali , Abū al-Aswad , Shīʿa , Shīʿa Sources

Kaynakça

• Afgânî, Saîd. Min târîhi’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Alan, Sevde - Güler, İsmail. “Kureyş Lehçesinin Klasik Arapçaya Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 327-341.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-mîzân. thk. Selmân Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2002.
• Avcı, Seyit. “‘Ben ilim şehriyim Ali de onun kapısıdır’ Hadisi Üzerine”. Marife 4/3 (2004), 371-381.
• Behbehânî, es-Seyyid Alî el-Mûsevî. Esâsü’n-nahv. thk. Muhammed Hüseyin Ahmedî eş-Şâhrûdî. Kum: Dâru’l-’İlm Âyetullâh el-Behbehâni, 2002.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Bulut, Ali. Nahvin Öncülerinden Sîbeveyh. İstanbul: İFAV Yayınları, 2023.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 2006.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh, Tâcü’l-luga Sıhâhu’l-luga. thk. Ahmed Abdü’l-Ğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Çıkar, M. Şirin. “Nahiv İlmi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Durmuş, İsmail. “Müberred”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 31/430-433. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Hâtim, Ahmed b. Hamdân er-Râzî. Kitâbü’z-zîne fi’l-kelimâti’l-İslâmiyyeti’l-Arabiyye. thk. Hüseyin b. Feyzullâh el-Hemedânî. Yemen: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Buhûsü’l-Yemenî, 1994.
• Ebû Tâhir, Abdülvâhid b. Ömer b. Muhammed b. Ebî Hâşim. Ahbâru’n-nahviyyîn. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, 1989.
• Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Abdülvâhid b. Alî el-Halebî. Merâtibü’n-nahviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Kahire: Mektebetü Nahdati Mısr, ts.
• Ecer, Ahmet Vehbi. “Şia ve Doğuşu”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983).
• Elmalı, Hüseyin. “Ebû Osmân el-Mâzinî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 10/209-210. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2012.
• Emîn, Muhsin. A’yânü’ş-Şîa. Dâru’t-Te’âruf li’l-Matbû’ât, 1983.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. thk. İbrâhîm es-Semarrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Ergin, Mehmet Cevat. “Arap Nahvinin Doğuşu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 111-141.
• Geylani, Mahfuz. “Arap Dili Ekolleri ve Önde Gelen Temsilcileri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 6/1 (2020), 204-235.
• Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (1997), 283-300.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâ (İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb). thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâ’is. thk. Muhammed Alî en-Neccâr. Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Muhâḍarâtü’l-üdebâʾ ve muhâverâtü’ş-şuʿarâʾ ve’l-büleġāʾ. Beyrut: Şeriketü Dâru’l-Erkam, 1420.
• İsfahânî, Mirzâ Muhammed Bâkır el-Mûsevî. Ravzâtü’l-Cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. thk. Esedullâh İsmâilîyân. Tahran: Mektebetü İsmâilîyân, 1972.
• Kafes, Mahmut. “Arap Dilinde Nahiv İlminin Doğuşu ve Önemi”. Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi 9-10 (1995), 101-115.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Kırca, Celal. “İbn Ya‘mer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 20/447-448. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kızıklı, Zafer. “Ebu’l-Esved Ed-Du’eli’nin Arap Gramer Tarihindeki Yeri ve Önemi”. Dini Araştırmalar 9/25 (2006), 265-280.
• Mekrem, Abdülâl Sâlim. el-Halkatü’l-mefkûde fî târîhi’n-nahvi’l-Arabî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Nâsif, Alî en-Necdî. Târîhu’n-nahv. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Necâşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî. Ricâlü’n-Necâşî. İran: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1986.
• Nizâmülmülk, Ebû Ali Hasen b. Ali Hâce. Siyâsetnâme. çev. Yûsuf Bekkâr. Ürdün: Mektebetü’l-Üsrati’l-Ürdüniyye, 2012.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Rayşehrî, Muhammed. Mevsû’atü’l-İmâm ’Alî b. Ebî Tâlib fi’l-kitâb ve’s-sünne ve’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Hadîs li’t-Tibâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2000.
• Sadr, Âyetullâh es-Seyyid Hasan. eş-Şîatü ve Fünûnu’l-İslâm. thk. es-Seyyid Murtazâ el-Mîrseccâdî. İran: Müessesetü’s-Sibtayn el-Âlemiyye, ts.
• Sadr, Âyetullâh es-Seyyid Hasan. Te’sîsü’ş-Şîa li’ulûmi’l-İslâm. Tahran: Menşûrâtü’l-A’lemî, ts.
• Salihoğlu, Alaaddin. Zabtu’l-Mushaf: Kur’ân’ın Noktalanması ve Harekelenmesinin Kavramsal Çerçevesi, Tarihçesi, Ekolleri ve Günümüz Uygulamaları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2025.
• Sübhânî, Ca’fer. “Devru’l-ulemâi’ş-Şîa fî binâi ilmi’n-nahv ve’zdihârih”. Erişim 21 Aralık 2024. www.islam4u.com/ar/maghalat/دور-علماء-الشيعة-في-بناء-علم-النحو-و-إزدهاره
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. Dinler ve Mezhepler Tarihi “el-Milel ve’n-Nihal”. çev. Muharrem Tan. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Şükür, Alaaddin. Kur’ân-ı Kerîm’in Nahiv İlmine Etkisi. Samsun: Üniversite Yayınları, 2018.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etü’n-nahv. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Teyfur, Mansur. Ebû Hâtim er-Râzî’nin Kitâbü’z-zîne Adlı Eseri ve Arap Anlambilimindeki Yeri. Bursa: Emin Yayınları, 2023.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. thk. İbrâhim Utve Avd. Mısır: Matba’atü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ebü’l-Esved ed-Düelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. Ricâlü’t-Tûsî. thk. Cavâd el-Kayyûmî el-İsfahânî. İran: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, ts.
• Tüccar, Zülfikar. “Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 12/406-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Türkoğlu, İbrahim. “Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî (ö. 322/933-34) ve Kitâbu’z-zîne Adlı Eseri Bağlamında Dilbilim Alanındaki Görüşleri”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 157-180. https://doi.org/10.18403/emakalat.1205481
• Tüsterî, Nûrullâh el-Hüseynî el-Mer’aşî. İhkâku’l-hak ve izhâku’l-bâtıl. thk. Şehâbeddin en-Necefî. Kum: Min Menşûrâti Mektebeti Âyetullâh el-Uzmâ el-Mer’aşî en-Necefî, ts.
• Uşeyrî, Muhammed Riyâd. et-Tasavvuru’l-lügavî inde’l-İsmâiliyye. İskenderiye: Münşeâtü’l-Me’ârif, 1985.
• Ünverdi, Şehmus - Aydın, İbrahim. “Abdullâh b. Ebî İshâk’ın Nahiv İlmindeki Yeri”. The Journal of Mesopotamian Studies 7/1 (2022), 7-24. https://doi.org/10.35859/jms.2022.996674
• Veledü Ebbâh, Muhammed Muhtâr. Târîhu’n-nahvi’l-Arabî fi’l-meşrik ve’l-mağrib. Beyrut: Dâru’t-Takrîb Beyne’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 10/148-150. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yıldız, Ahmet. Arap Edebiyatının Gelişim Serüveni 1. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kāmûs. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye ve Dâru İhyâu İhyâi’t-Turâs, 2001.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. el-Emâlî. thk. Abdusselâm Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1987.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. el-Îzâh fî ʿileli’n-nahv. thk. Mâzin el-Mübarek. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Mustafâ Hüseyin Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1947.
• Zeydân, Corcî. Târîhu’l-âdâbi’l-lugat’il-Arabiyye. 2 Cilt. Matbaatü’l-Hilâl, 1936.