KUR’ÂN'DAN EVRENSEL SOSYOLOJİK KANUNLAR ÇIKARMANIN İMKÂNI

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 161 - 194, 31.12.2019

Mehmet Ergün

https://doi.org/10.20486/imad.639036

Cited By: 1

Öz

Kâinatta her şey gibi toplumlar da değişmektedir. İbn
Haldûn’dan itibaren insanlar bu değişimin yönünü belirleyen kuralları önceden
tespit etmek için çabalamaktadırlar. Batıda ancak 19. yüzyılda sosyoloji
ilminin ortaya çıkmasıyla birlikte toplumlarda görülen değişimleri açıklamayı
amaçlayan teoriler öne sürülmüştür. Onlar bu teorileri belirlerken kutsal
kitapları bir tarafa bırakarak kendi gözlemlerine ve tarihi verilere
dayanmışlardır.

İslam dünyasında batıya göre daha erken dönemlerde geçmiş
toplumlardan bahseden ayetler merkeze alınarak bütün toplumlar için geçerli
evrenler yasaların tespit edilebilme ihtimali tartışılmıştır. Çünkü insanlar bu
kuralları tespit ettikleri ölçüde geleceklerine yön verebilecektir. Bu
tartışmalarda “sünnet/sünnetullah” kavramları ön plana çıkmıştır. Bazı ilim
adamları sünnetullah’ın toplumların hayat aşamalarıyla ilgili evrensel kanunlar
olduğunu söylerken bazıları ise Kur’ân’ın bilgi değil hidayet amaçlı
gönderilmiş bir kitap olmasından hareketle bu terimin daha çok günahkâr
toplumların akıbetlerinden bahsettiğini ileri sürmektedir.

Biz bu çalışmamızda Kur’ân’da toplumların tarihinden,
onların geçirdikleri aşamalardan bahseden ayetler, özellikle de
“sünnet/sünnetullah” kavramı ile toplumların kaderi arasındaki bağlantıyı ve
bireylerin toplumların geleceğini belirlemedeki etkilerini inceleyerek ilgili
ayetlerden genel geçer sosyal kaideler çıkarmanın imkânı üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Sünnetullah, Toplumbilim, Toplumsal Değişim

Possibility to Obtain Universal Sociological Laws from the Qur'an

Öz

In the universe, like everything else, societies change.
Since Ibn Khaldun, people have been trying to predetermine the rules that
determine the direction of this change. In the west, but The theories aimed at explaining
the changes seen in societies with the emergence of sociology in the 19th
century have been proposed. In setting these theories, they relied on their
observations and historical data, leaving the sacred books aside.

In the Islamic world, in the earlier periods compared to the
west the verses referring to past societies were centered and the possibility
of determining the universes laws applicable to all societies was discussed.
Because people will be able to shape their future as to the extent that they
have been determined these rules. In these discussions, the concepts of “sunnah
/ sunnatullah have come to the forefront. Some scholars say that sunnatullah is
the universal laws concerning the life stages of societies. The others claim
that the quran refers to the fate of sinful societies because it is a book sent
for guidance.

In this study, we will emphasize the verses that mention the
history of societies and their stages in the Qur'an, especially the possibility
of making general social rules from the relevant verses by examining the
connection between the concept of sunnah / sunnatullah and the fate.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Quran, Sunnatullah, Sociology, Social Change

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 1994.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 12 cilt, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydın, Mehmet Sait. Din Felsefesi. 12. Baskı, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2010.
• Bilgin, Vejdi. “Kur’ân’dan Sosyolojik İlkeler Çıkarmanın İmkanı -Sünnetullah Kavramı Çerçevesinde Bir Eleştiri-“. Eskiyeni Dergisi 22 (2011): 35-43.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. “Kur’ân ve Sosyoloji İlişkisi ve Bu İlişki Açısından Batı Sosyolojisi Karşısındaki Durumumuz”, Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları I, İstanbul: İSAV Ensar Neşriyat, 2000.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr Nâsır Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Canatan, Kadir. İslam Sosyolojisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2005.
• Cebeci, Lütfullah. “Kur’ân Sosyolojisi Üzerine Bir Deneme”. İslami Araştırmalar Dergisi 1/3 (1987): 5-38.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. 6 cilt, thk. Ahmed Abdülğaffar Attâr, Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Comte, Auguste. Pozitif Felsefe Kursları. çev. Erkan Ataçay, İstanbul: Sosyal Yayınlar, 2001.
• Çelebi, Aykut. “Risk ve Olumsallık: Sosyal Teori-Sosyal Felsefe İlişkisini Anlamaya Yönelik İki Anahtar Kavram”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 56/1 (1995): 23-52.
• Çelebi, İlyas. “Sünnetullah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çelik, Celaleddin. “Kur’ân’da Toplumsal Değişim Olgusuna Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Kur’ân Sosyolojisi Üzerine Denemeler, ed. Mehmet Bayyiğit, Konya: Yediveren Yayınları, 2003.
• Davudoğlu, Ahmet. “Müzakereler”, Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları I, İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat, 2000.
• Deri, Mehmet. “Kur’ân’ın Tarih Algımızı İnşasında Sünnetullahın ve Kıssaların Rolü”. Kur’âni Hayat Dergisi 7/36 (2014), 25-33.
• Dönmezer, Sulhi. Toplumbilim. 11. Baskı, İstanbul: Beta Basın Yayım, 1994.
• Düzgün, Şaban Ali. “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (1998), 309-332.
• Erdemir, Hatice P. - Erdemir, Halil. “66-70 Yılları Arası Kudüs'te Yahudi İsyanı ve Günümüze Yansımaları”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördüncü Orta Doğu Semineri: İlkçağlardan İslamiyet’in Doğuşuna Kadar Orta Doğu, (Elazığ, 29-31 Mayıs 2009).
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luğa. 13 cilt, thk. Muhammed İvad Mur’ib, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• el-Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed, Ârâi ehli’l-medîneti’l-fâzıla ve muzâdâtihâ, Mısır, Müessesetü Hindâvî, 2012.
• el-Fârukî, İsmail Raci. Bilginin İslâmîleştirilmesi. çev. Fehmi Koru, 5. Baskı, İstanbul: Risale Yayınları, 2016.
• Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân, 16. Baskı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Giddens, Antony. Sosyoloji. haz. Cemal Güzel, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2012.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul, Remzi Kitabevi, ts.
• Güneş, Abdülbaki “Kur'ân'da Sünnetullah ve Toplumların Çöküş Nedenleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/1 (2005): 61-93.
• Güngör, Özcan. “Kur’ân’da Sosyal Bütünleşme”. Diyanet İlmi Dergi 43/2 (2007): 173-190.
• Güngör, Özcan & Şahin, Harun. “Sosyolojik Kur’ân Okumalarının İmkanı”. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 1/1 (2017): 26-37.
• Halîl, İmâdüddîn. et-Tefsîru’l-İslâmî li’t-târîh. 5. Baskı, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1991.
• İbn Haldûn. Mukaddime. thk. Halîl Şehhâde, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İkbal, Muhammed. İslam’da Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu. çev. N. Ahmet Asrar, İstanbul: Bir Yayıncılık, 1984.
• Kam, Ferit. Dinî Felsefî Sohbetler. haz. S. Hayri Bolay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1985.
• Karakaya, Mehmet Murat. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Dil Problemi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2003.
• Kırca, Celal. “Kur’ân'ı Anlamada Dil Problemi”. Kur’ân Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 1/9 (Temmuz 1998): 34-60.
• Kongar, Emre. “Toplumsal Değişme”. Amme İdaresi Dergisi, 4/1 (1971): 63-90.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’u li-Ahkâmi’l-Kur'ân. 20 cilt, thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Atfîş, 2. Baskı, Kahire, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutub, Muhammed. Kur’ân’ın Nasıl Okuyalım. çev. Bekir Karlığa, 5. Baskı, İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Kutub, Seyyid. Fî Zilâli’l-Kur’ân. 6 cilt, Kahire: Dâru’ş-Şurûk, ts.
• Mengüşoğlu, Takiyettin. İnsan ve Hayvan Dünya ve Çevre. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979.
• el-Merâğî, Ahmed b. Mustafâ, Tefsîru’l-Merâğî, 30 cilt, Mısır: Matbaatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l A’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân. 7 cilt, çev. Muhammed Han Kayani vd., 2. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr. tahk: Abdullah Mahmûd Şehhâte, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423/2003.
• Mutahhari, Murtaza. Tarih ve Toplum. çev: Cengiz Şişman, İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1989.
• Okumuş, Ejder. “Toplumsal Değişme ve Din”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 8/30 (Güz-2009): 323-347.
• Okumuş, Ejder. Kur’ân’da Toplumsal Çöküş. 5. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah. 4. Baskı, Ankara: Fecr Yayınevi, 2017.
• Pazarbaşı, Erdoğan. Kur’ân ve Medeniyet, Doğuşu-Gelişimi-Çöküşü. İstanbul: Pınar Yayınları, 1996.
• Pazarbaşı, Erdoğan. “Toplumsal Değişimin Kur’ânî Çerçevesi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (2000): 381-401.
• Popper, Karl Raimund. “X. Uluslararası Felsefe Kongresi’nin Genel Kurul Toplantısında Yaptığı Konuşma Metni”, (Amsterdam-1948) çev: Şahin Alpay, https://docplayer.biz.tr/7587837-Toplum-bilimlerinde-ondeyi-ve-kehanet-karl-raimund-popper.html (Erişim 4 Nisan 2019)
• er-Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-Ğayb. 32 cilt, 3. Baskı, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Reşîd Rızâ, Tefsîru’l-Menâr, 12 cilt, Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyye’l-Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• es-Sadr, Muhammed Bâkır. el-Medresetü’l-Kur’âniyye. 2. Baskı, Ummân: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2013.
• Saîd, Cevdet. Hattâ yuğayyirû mâ bi-enfusihim, 8. Baskı, Dimaşk: Matbaatu Zeyd b. Sâbit el-Ensârî, 1989.
• Said Halim Paşa, “İslam’da Teşkîlât-ı Siyâsiyye” Sebîlürreşâd Dergisi, 19/494 (1340/1922)
• es-Saîdî, Abdülmüteâl. en-Nazmu’l-fennî fi’l-Kur’ân. Kahire: el-Matbaatu’n-Nemûzeciyye, 1439 h.
• Sezen, Yümni. İslâm’ın Sosyolojik Yorumu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Sezen, Yümni. Sosyoloji Açısından Din. 4. Baskı, İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Sinanoğlu, Ahmet Faruk. “Toplumsal Değişim ve Din”. Hikmet Yurdu, 1/2 (Temmuz-Aralık 2008): 23-29.
• Şenel, Alaeddin. İlkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1982.
• Şeriati, Ali. İslam Sosyolojisi. çev. Kenan Sökmen, İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr. 6 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414/1993.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân. tahk: Ahmed Muhammed Şâkir, Dimaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Tok, Nuri, Kur’ân’da Sünnetullah ve Helâk Edilen Kavimler, Samsun: Etüt Yayınları, 1998.
• Toynbee, Arnold Joseph. The Study of History. 4. Baskı, London: Oxford University Press, 1948.
• Toynbee, Arnold Joseph, Tarih Bilinci, 2 cilt, çev: Murat Belge, İstanbul, E yayınları, 1975.
• Uygur, Nermi. Kültür Kuramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâturîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 9 cilt, İstanbul: Matbaai Ebuzziya, 1935.
• Zeydân, Abdülkerîm. es-Sünenu'l-ilâhiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.