Social, Cultural and Religious Life in Istanbul a Century Ago Through the Eyes of Tahir Ilyasi One of the Idel-Ural Tatars

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 210 - 242, 31.12.2022

Sabri Çap

https://doi.org/10.20486/imad.1174340

Öz

Born in Tsarist Russia in 1881, Tahir Ilyasi was sent to Turkey in 1922 to gather aid for the starving Muslims in Russia, and he kept a diary covering the period between June 18 and August 28, 1922 when he was there stayed in Istanbul. These dates are the period when preparations for the Great Offensive were made and include the years of occupation. As a good observer, Tahir İlyasi reflected in his diary on the social structure and economic situation of Ottoman society, as well as people's religious feelings and thoughts during his stay in Istanbul. Ilyasi also mentions with sadness the behavior of both religious officials and the public against some principles of Islam. During his stay in Istanbul, Ilyasi, who has met with many high-ranking administrators and scholars, especially the shaykh al-islām, transmits his observations on the situation of Ottoman madrasahs, libraries and museums, Friday and Eid prayers, funeral ceremonies and circumcision celebrations at that time. This article aims to examine the religious life in Istanbul, problems of social life and the situation of the Crimean and Idel-Ural Tartars in Istanbul in the context of Tahir Ilyasi’s 1922 Istanbul diary during the years of occupation. Tahir Ilyasi’s views on some religious issues are also included.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Russian Muslims, Idel-Ural Tatars, Istanbul, Tahir Ilyasi

İdil-Ural Tatarlarından Tahir İlyâsî’nin Gözüyle Yüzyıl Önce İstanbul’da Sosyal, Kültürel ve Dinî Hayat

Öz

Çarlık Rusyası’nda 1881 yılında doğmuş olan Tahir İlyâsî, Rusya’da açlık sıkıntısı yaşayan Müslümanlara yardım toplamak maksadıyla 1922 yılında Türkiye’ye gönderilmiş ve İstanbul’da kaldığı 18 Haziran-28 Ağustos 1922 tarihleri arasını kapsayan bir günlük tutmuştur. Bu tarihler, Büyük Taarruz’un hazırlıklarının yapıldığı dönem olup işgal yıllarını kapsamaktadır. Tahir İlyâsî, İstanbul’da bulunduğu sürede iyi bir gözlemci olarak Osmanlı toplumunun sosyal yapısı ve iktisâdî durumu ile birlikte insanların dinî duygu ve düşünceleri hakkındaki müşahedelerini de günlüğüne yansıtmıştır. İlyâsî ayrıca hem din görevlilerinin hem de halkın İslâm’ın bazı ilkelerine aykırı davranışlarından da üzüntüyle söz etmektedir. İstanbul’da kaldığı sürede başta şeyhülislâm olmak üzere üst seviyede birçok idareci ve âlimle görüşmüş olan İlyâsî, o dönemdeki Osmanlı medreselerinin, kütüphane ve müzelerinin durumu, cuma ve bayram namazları, cenaze merasimi ve sünnet düğünü gibi hususlarda gözlemlerini aktarmıştır. Bu makale, Tahir İlyâsî’nin 1922 yılına ait İstanbul günlüğü bağlamında işgal yıllarındaki İstanbul’da dinî hayatı, sosyal hayattaki problemleri ve burada bulunan Kırım ve İdil-Ural Tatarlarının durumlarını incelemeyi amaçlamaktadır. Tahir İlyâsî’nin bazı dinî konulara dair görüşlerine de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Rusya Müslümanları, İdil-Ural Tatarları, İstanbul, Tahir İlyâsî

Kaynakça

• Ahmetcanov, Marsel. “Tahir İlyâsî”. Gasırlar Avazı (Eho Vekov) 3-4 (2010), 167-170.
• Battal-Taymas, Abdullah. “Türk Dünyasında Usulücedid Hareketi”. Türk Kültürü 18 (1964), 119-125.
• Battal-Taymas, Abdullah. Kazan Türkleri - Türk Tarihinin Hazin Yaprakları. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1966.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. 8 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’lİslâmiyye, ts.
• Devlet, Nadir. “Âlimcan Barudî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Devlet, Nadir. Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Devlet, Nadir. “Türkiye’ye Katkıda Bulunan Tatar-Başkurtlar”. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri. 161-173. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1996.
• Eyice, Semavi. “Fethiye Camii”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/460-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gimazova, Rafilya. “1895 Yılına Kadar ‘İş Bubi’ Medresesi’nin Gelişimi Tarihi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2/2 (Haziran 2005), 51-60.
• Gurulkan, Kemal vd. Osmanlı Belgelerinde Kazan. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2005.
• İnalcık, Gülcan. “Nikolay Fedoroviç Katanov’un Kütüphanesinin Türkiye’ye Getirilmesine Dair Bir İnceleme”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2020), 361-376.
• İpek, Nedim. “Rus Ordusundaki Türk Askerlerinin Osmanlı Tabiiyetine Geçmesi (1911-1917)”. Tarih ve Toplum 145 (Ocak 1996), 14-19.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese-Osmanlı Dönemi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Kanlıdere, Ahmet. Kadimle Cedit Arasında Musa Cârullah, Hayatı-Eserleri-Fikirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kanlıdere, Ahmet. “Mûsâ Cârullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/214-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Kanlıdere, Ahmet. Reform within Islam: the Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars, 1809-1917: Conciliation or Conflict?. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• Kılınç, Arzu. “Önsöz ve Giriş”. İstanbul Hatıratı 1922. Mlf. Tahir İlyâsî. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2019.
• Kılınç, Arzu. “II. Abdülhamid Döneminde İdil-Ural Müslümanlarıyla Dini ve Kültürel İlişkiler”. Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu Selanik, 20-21 Şubat 2014. 1/243-276. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Kılınç, Arzu. “II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları”. Devr-i Hamid: Sultan II. Abdülhamid. Haz. Mehmet Metin Hülagü vd. 1/265-279. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Kılınç, Arzu. “Polojenie Rossiyskih, Turetskih i Volgo-Uralskih Tatar na Blijnem Voctoke Nakanune Pervoy Mirovoy Voynı”. Narodı Povoljya i Priuralya Mejdu Revlyutsiyami (1905-1917 gg.). ed. İ. K. Zagidullin vd. 249-270. Kazan: İnstitut İstorii im. Ş. Mardjani, 2017.
• Kılınç Ocaklı, Arzu. “XIX. Yüzyılda İdil-Ural Bölgesinden Anadolu’ya Göçler”. Türkler. 21 Cilt. ed. Hasan Celal Güzel vd. 13/1615-1633. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kırımlı, Hakan. “Kırım’da ve İdil-Ural Bölgesinde Açlık ve Türkiye’den Giden Yardım (1921-1922)”. Belleten. 75/274 (Aralık 2011), 881-952.
• Köstüklü, Nuri. “1920’li Yılların Başlarında Kırım ve Kazan Türkleri’nin Yaşadığı Açlık Felaketi ve Türkiye’nin Yardımları”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 27/80 (Temmuz 2011), 293-324.
• Maraş, İbrahim. “Tasavvuf Anlayışı ve Rahmet-i İlâhiyenin Umumiliği Meselesi”. Ölümünün 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef (1875-1949) I. Uluslararası Musa Carullah Bigiyef Sempozyumu 6-7 Kasım 1999. 87-96. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mete, Ömer Faruk. “Cuma Vâizliği”. TDV İslâm Ansiklopedisi. EK-1/271. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Monguş, Zoya Mıytpıyıylaevna. “N. F. Katanov’un İstanbul’daki Kütüphanesi”. çev. Sevim Hacıoğlu. Türkiyat Mecmuası 21/2 (Aralık 2011), 446-451.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâburî. el-Câmiu’s-sahîh. 5 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Ocaklı, Arzu. İdil-Ural Bölgesinden Göçler, Neden ve Sonuçları (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başı) . İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Ölümünün 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef (1875-1949 I. Uluslararası Musa Carullah Bigiyef Sempozyumu 6-7 Kasım 1999 (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002).
• Remiyev, İsmail - Davutov, Reis. “Edebi Süzlik: İlyâsî Tahir Ahmetcan Ulı”. Tatarstan (1993), 1/86.
• Suyargulov, Rifat. XIX. Asırda ve XX. Asrın Başlarında İdil-Ural Bölgesi Ceditçilerinin Temel Kelamî Meselelere Bakışları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Husnü’l-muhâdara fi târîhi Mısr ve’l Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
• Şen, Ziya. “Hz. Osman Döneminde İstinsah Edilen Mushafların Akibeti”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2014), 31-50.
• Tahir İlyâsî. İstanbul Hatıratı 1922. haz. Arzu Kılınç. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2019.
• Tanman, M. Baha. “Özbekler Tekkesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 34/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Türkoğlu, İsmail. Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin (1858-1936). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2000.
• Türkoğlu, İsmail. “Mûsâ Akyiğitzâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/213-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Abdürreşid İbrahim”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/295-297. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.