Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî’ye Göre Şâz Kırâatlerde İsm-i Fâil ve Mübâlağalı İsm-i Fâil Sîgası: Morfolojik ve Yorumlayıcı Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 138 - 182, 31.12.2022

Kutaıba Al Ibrahım

https://doi.org/10.20486/imad.1183137

Öz

Öz
Bu araştırma, şâz kırâatler için ihticâcta bulunan en meşhur âlimlerden biri olan Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî'nin (ö. 616/1219) İ‘râbü’l-kırââti’ş-şevâz adlı kitabında ism-i fâil ve mübâlağalı ism-i fâil konularını şâz kırâatler yönünden esas alarak incelemeyi amaçlamıştır. Bu çalışmada, onun ism-i fâil ve mübâlağalı ism-i fâil konularında şâz kırâatleri delillendirme ve açıklama yöntemi incelenecektir. Ayrıca ism-i fâil ve mübâlağalı ism-i fâil sîgalarının işaret ettiği anlamlar gösterilecek ve şâz kırâatlerin anlamlarına etkisi üzerinde durulacaktır. Çalışma, araştırmayı ve ıstılâhları tanıtan giriş, iki bölüm ve sonuç kısımlarından oluşmaktadır. Araştırmada betimsel ve analitik yöntem kullanılarak şâz kırâatler taranarak belirlenmiş, el-‘Ukberî’nin şâz kırâatleri incelerken ve yorumlarken takip ettiği yöntem ortaya çıkarılmıştır. Birinci bölümde, ism-i fâilin tanımı ve kısımları el-‘Ukberî’nin şâz kırâatlerde sarfa dayalı yorumlama yöntemine uygun olarak ele alınmıştır. İkinci bölümde ise ism-i falilin tarifi ve en çok kullanılan vezinleri tanıtılmıştır. İkinci bölümde ise, mübâlağalı ism-i fâil ve en çok kullanılan vezinleri ve bu vezinlere göre şâz kırâatlerin işaret ettiği anlamlar üzerinde durulmuş ve mesele tetkik edilmiştir. Kezâ bazı âlimlerin bu konudaki görüşlerine yer verilerek onlarla el-‘Ukberî’nin düşünceleri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Şâz kırâatler tayin edilmiş ve sahiplerine nispeti kritik edilmiştir. Sonuç olarak, araştırma, ism-i fâil ve mübâlağalı ism-i fâil vezinlerindeki şâz kırâatlerin tevcih ve değerlendirilmesinde el-‘Ukberî’nin yöntemini incelemiştir. Bu da kelimenin tasrifteki farklı yönleri üzerinde durularak yapılmıştır. Kezâ o, bu vezinleri ve kırâatteki etkilerini açıkça ifade etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belağatı, Morfolojik Tevcîh, Şâz Kırâat, Ebü’l-Bekâ el-‘Ukberî, İ‘râbü’l kırââti’ş-Şevâz kitabı, İsm-i Fâil, Mübâlağalı İsm-i Fâil Sîgası

Teşekkür

TEŞEKKÜRLER

The Present Participle and its Hyperbolic Patterns in the Odd Recitations According to Abu al-Baqa al-ʻUkbarī: A Morphological Orientation Study

Öz

Abstract
This research aimed at studying the present participle and its hyperbolic patterns in the odd recitations as a morphological and oriental study in ‘Parsing of the Odd Recitations’ Irabu al-qiraat al-Shawaz by al-ʻUkbarī (d.616 AH) who is one of their most famous defenders. It is to figure out his approach in orienting the odd recitations that came as a present participle and its hyperbolic patterns and their justification approach in addition to highlighting the connotations of the present participle and its hyperbolic patterns and its impact on the connotations of the odd recitations. The research paper includes an introduction to the research and its terminology, two-body sections and a conclusion. The research follows the descriptive and analytical approach in tracing and inducing the odd recitations and presenting al-ʻUkbarī’s approach in analyzing and extracting them on one side of the Arabic language. Section one is dedicated to introducing the present participle and presenting the morphological material in the odd recitations according to al-ʻUkbarī’s justification approach. Section two defines the hyperbolic patterns of the present participle and their most famous forms, and conceiving the connotations whose these odd recitations referred to according to these forms. Additionally, it includes discussing al-ʻUkbarī’s views in the light of the inferences and comparisons with other scholars to know the similarities and differences as well as extracting the odd recitations and relating them to their narrators too. In the conclusion, we see that the research showed al-ʻUkbarī’s approach in orienting the odd recitations to form the present participle, its hyperbolic patterns, and their justification in order to extracting them on one side of the Arabic language. He also clarifies the connotations of these patterns and its impact on the recitations.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Morphological Denotations, Odd recitations, Abū al-Baqāʼ al-ʻUkbarī, Book of Irabu al-Qiraat al-Shawaz, Present participle, Hyperbolic present participle

اسمُ الفاعلِ ومبالغتُه في القراءاتِ الشَّاذَّةِ عند أبي البقاء العُكْبَريِّ دراسةٌ صرفيَّةٌ توجيهيَّةٌ

Öz

الملخَّصُ
استهدف هذا البحثُ دراسةَ اسم الفاعل ومبالغته في القراءات الشَّاذَّة دراسةً صرفيَّةً توجيهيَّةً في كتاب إعراب القراءات الشَّواذِّ لأبي البقاء العُكْبَريِّ (ت616هـ) الَّذي يُعدُّ أحدَ أشهر أعلام الاحتجاج لها؛ وذلك للتعرُّفِ على منهجه في توجيه القراءات الشَّاذَّة الَّتي وردت على صيغة اسم الفاعل ومبالغته، وطريقة تعليله لها، فضلًا عن إبراز دلالة المعاني الَّتي يدلُّ عليها اسمُ الفاعل وصِيغُ مبالغته، وأثرُها في معاني القراءات الشَّاذَّة. وقد قامَ البحثُ على مقدِّمة ومدخل يعرِّفُ بالبحث ومصطلحاته، ومطلبين وخاتمة. واتَّخذَ المنهجَ الوصفيَّ والتَّحليليَّ في تتبُّعِ واستقراءِ القراءات الشَّاذَّة وعرضِ منهج العُكْبَريِّ في تحليلها وتخريجها على وجه ما مِنْ وجوهِ العربيَّة. وأمَّا بالنِّسبة للمطلب الأوَّلِ فقد قام على التَّعريف باسم الفاعل وعرضِ المادَّةِ الصَّرفيَّة في القراءات الشَّاذَّة وَفْقَ منهجِ العُكْبَريِّ في تعليلِها. في حين قامَ المطلبُ الثَّاني على التَّعريفِ بمبالغةِ اسمِ الفاعل وأشهرِ أوزانها، والتعرُّفِ على المعاني الَّتي دلَّت عليها القراءةُ الشَّاذَّةُ وَفْقَ هذه الصِّيغِ، فضلًا عن مناقشة آراء العُكْبَريِّ في ضوءِ بعض الاستدلالات والمقارنات عند بعضِ العلماء الآخرين، وذلك لمعرفةِ أوجهِ التَّشابهِ أو الاختلافِ، إضافةً إلى تخريجِ القراءات الشَّاذَّةِ وعَزْوِها إلى رواتها أيضًا. وفي الخاتمة رأينا أنَّ البحثَ كشفَ عن طريقة العُكْبَريّ في توجيهِ القراءةِ الشَّاذَّةِ في صيغةِ اسمِ الفاعلِ ومبالغتِه والتَّعليلِ لها؛ وذلك بهدف تخريجها على وجهٍ من وجوهِ العربيَّةِ، فضلًا عن أنَّه وضَّحَ دلالاتِ هذه الصِّيغِ وأثرِها في القراءات.

Anahtar Kelimeler

اللُّغةُ العربيَّةُ والبلاغةُ, التَّوجيهُ الصَّرفيُّ, القراءاتُ الشَّاذَّةُ, أبو البقاءِ العُكْبَريُّ, كتابُ "إعراب القراءاتِ الشَّواذِّ", "، اسمُ الفاعلِ, مبالغةُ اسمِ الفاعلِ

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Hudâ Mahmûd Kurâ‘a. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1. Basım, 1411/1990.
• Antâkî, Muhammed. el-Muhît fî esvâti’l-‘Arabiyyeti ve nahvihâ ve sarfihâ. Beyrut: Dâru’ş-Şarki’l-‘Arabî, 3. Basım, ts.
• Bennâ, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdulganî. İthâfü fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşar. thk. Enes Muhra. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1427/2006.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyni eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkahir b. Abdurrahman. el-Miftâh fî’s-sarf. thk. Ali Tevfîk el-Hamad. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1407/1987.
• Dehhân en-Nevzâvâzî, Muhammed b. Ebî Nasr b. Ahmed. el-Muğnî fi’l-kırâât. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1438.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. Edebü’l-kâtib. thk. Muhammed ed-Dâlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ebü Ca‘fer en-Nehhâs, Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl. İ‘râbü’l-Kurân. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l ‘İlmiyye, 1. Basım, 1421.
• Ebü Ca‘fer en-Nehhâs, Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl. Me‘âni’l-Kurân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, 1. Basım, 1409/1988.
• Ebü Ca‘fer et-Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kurân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1420/2000.
• Ebü Şâma ed-Dımaşkî, Ebü’l-Kâsım Şehâbeddîn Abdurrahman b. İsmail b. İbrâhîm el-Makdesî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin teta‘llaku bi’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Tayyâr Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1395/1975.
• Ebü’l-Ḥasen es-Safâkusî, ʿAlî b. Muḥammed b. Sâlim en-Nûrî. Ğayssu’n-nefʿ fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Aḥmed Maḥmûd ʿAbdussemîʿ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1425/2004.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvad. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu Şâfiyeti ibnü’l-Hacîb. thk. Muhammed Nûr el-Hasen. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, ts.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el- Hüseyin. Mefâtihü’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420.
• Ferra’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Kitâbun fîhi lüğâtü’l-Kur’ân, 1435.
• Ferra’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kurân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1. Basım, ts.
• İbn ‘Atiyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdurrahman b. Temmâm. el-Muharrirü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfi Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1422.
• İbn Hâlaveyh, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Ahmed. İ‘râbü selâsîne sûreten min Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1360/1941.
• İbn Hâlaveyh, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min kitâbi’l-bedî‘. Mısır: el-Matba‘tu’r-Rahmâniyye, 1934.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Abdullah Cemâleddîn b. Yûsuf b. Ahmed. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-‘Asriyye, ts.
• İbn Mâlik et-Tâî el-Ceyyânî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu Teshîli’l-fevâid. thk. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedevî el-Mahtûn. li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘i ve’l-İ‘lân, 1. Basım, 1410/1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Mihrân, Ebü Bekr Ahmed b. el-Hüseyin el-Esfehânî en-Nîsâbûrî. Garâibü’l-kırâât ve mâ câe fîhâ min ihtilâfi’r-rivâyeti ani’s-sahâbeti ve’t-tâbi‘îne ve’l-eimmeti’l-mutekaddimîn. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1439.
• İbni Akîl, Bahâeddîn Abdullah. Şerhu İbni Akîl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kâhire: Dâru’t-Turâs, 20. Basım, 1400/1980.
• İbni Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîn vucûhu şevâzzi’l-kîrâât ve’l-îdâhi ‘anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kâhire: el-Meclisu’l A‘lâ liş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1415/1994.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâleddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1422.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemseddîn Ebü’l-Hayr. en-Neşru fi’l-kırââti’l-‘aşri. thk. es-Sâlim Muhammed Mahmûd eş-Şinkîtî. Suudi Arabistan: Mecmu‘l-Melik Fehd li tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1. Basım, 1435.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemseddîn Ebü’l-Hayr. Metnu tayyibeti’n-neşri fî’l-kırââti’l-‘aşri. thk. Muhammed Temîm ez-Zuğbî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Hudâ, 1. Basım, 1414/1994.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemseddîn Ebü’l-Hayr. Muncidi’l-mukriîn ve mürşidi’t-tâlibîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1420/1999.
• Kabâve, Fahreddin. Tasrîfu’l-esmâ’ ve’l-ef‘âl. Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1408/1988.
• Kâdî, Abdulfettâh. el-Kırââtü’ş-Şâzzatü ve tevcîhihâ min lüğati’l-‘Arab. Beyrut, 1401/1981.
• Kastalânî, Ebü’l-‘Abbâs el-İmâm Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed. Letâifü’l-işârât li fünuni’l-kırâât. thk. Merkezü’d-Dirâseti’l-Kur’âniyyeti’s-Su‘ûdiyye Vezâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd. Mecmu‘l-Melik Fehd li Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an me‘âni’l-kırâât. thk. Abdulfettah İsmaîl Şelebî. Kâhire: Dârü Nahdati Mısır li’t-Tab‘ ve’n-Neşr, ts.
• Kermânî, Ebü Abdullah Muhammed b. Ebî Nasr Radıyuddîn Şemsu’l-Kurrâ’. Şavâzzu’l-kırâât. thk. Şemrân el-‘Aclî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferah el-Ensârî el-Hazrecî Şemseddîn. el-Câmi‘u’l-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfîş. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Kutrub, Ebû Ali Muhammed b. el-Müstenîr. Me‘âni’l-Kur’ân ve tefsîru muşkili i‘râbihi. thk. Muhammed Lakrîz. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1422/2021.
• Lebedî, Muhammed Semîr Necîb. Mu‘cemü’l-mustalahâti’n-nahviyyeti ve’s-sarfiyyeti. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1405/1985.
• Nekrî, el-Kâdî Abdunnebî b. Abdurresûl el-Ahmed. Dusturu’l-‘ulemâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1421/2000.
• Sakr, es-Seyyid Ahmed. Şerhu Dîvânı ‘Alkamete’l-fahl. Kâhire: Mektebetü’l-Mahmûdiyye, 1353/1935.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşfu ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebî Muhammed b. ‘Âşûr el-İmâm. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1. Basım, 1422/2002.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf. ed-Duru’l-masûn fi ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l ‘Âmme li’l-Kitâb, 1394/1974.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn. el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-lugati ve envâ‘ihâ. Beyrut: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-‘Asriyye, 1406/1986.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâr’ul-Kütübi’l ‘İlmiyye, 1. Basım, 1418/1998.
• ‘Ukberî, Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah Ebü’l-Bakâ’. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali el-Beccâvî. Mısır: ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî v Şürekâhu, ts.
• ‘Ukberî, Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah Ebü’l-Bakâ’. İ‘râbü’l-Kırâati’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed ‘Azzûz. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kutub, 1. Basım, 1417/1996.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl Ebû İshâk. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbihi. thk. Abdulcelîl Abdeh Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1408/1988.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muahmmed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî. Ğâyetü’l-vusûl ilâ şerhi lübbi’l-usûl. thk. Mustafa b. Hâmid b. Sumeyd. Kuveyt: Dârü’d-Diyâ’, 1. Basım, 1438/2017.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâikî gavâmidi’t-tenzîl. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. Mektebeti’l-‘Ubeykân, 1. Basım, 1418/1998.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Matba‘atu ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şerekâhu, 3. Basım, ts.
• Zerkeşî, Ebü ʿAbdullâh Muhammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Kâhire: Dârü’l-İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabiyye ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhu, 1. Basım, 1376/1957.