ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's Relations with Ahl al-Bayt and His Supporters

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 183 - 209, 31.12.2022

Kasım Koç

https://doi.org/10.20486/imad.1189257

Öz

The Umayyads and the Hashemites, the two most influential forces of the Islamic society, considered each other as rivals and enemies in the struggle for power after the events that left deep traces in the minds such as the martyrdom of ʿOt̲h̲mān, Muʿāwiya’s refusal of allegiance to Ali and the Battle of Siffin. Since the Umayyad caliphs saw the Hashemites as their only rival, they kept them under constant surveillance. ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, on the other hand, followed a different policy than his predecessors, and tried to provide social peace by giving priority to aid and relations to the Ahl al-Bayt. His different Ahl al-Bayt politics is an important issue that is still up to date today. However, an independent detailed study has not been carried out in this area and some related studies have included only a few pages on the subject. For these reasons, we believe that this article, which deals with the relations of ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz with the Ahl al-bayt, will fill an important gap in political history and Umayyad - Ehl-i beyt relations. This research deals with Omar’s relations with the Ahl al-Bayt and his supporters within the scope of the governorship, the caliphate undersecretary and the caliphate and aims to reveal in detail the different politics he followed against the members and supporters of the Ahl al-Bayt. In order to determine his Ahl al-Bayt policy in detail, different basic sources were taken as a basis, while contemporary studies were also benefited from. In the evaluations, the situation has been tried to be determined within scientific limits, avoiding idealization and it has been tried to adhere to the analytical and critical method. In the context of his different actions, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz not only treated the members of the Ahl al-bayt well during his governorship, but also ensured that some of the Prophet’s heritage (sadukât) was given to Zayd b. Hasan. During his caliphate period, he abolished the custom of insulting Ali within the scope of reconciling the opposition with the state, then gave Katiba and Fadak to the Ahl al-Bayt and distributed the relative share and one-fifth share to them. Likewise, he returned some of the confiscated properties of the Ahl al-bayt to them and also gave them priority in financial aid and relations. However, he opposed the caliphate claims of some Ahl al-Bayt supporters based on the understanding of the qaim imam and ric‘at. While most of the members of the Ahl al-Bayt who lived in his time thanked him, today’s Imami Shiites regard ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz as usurper and illegitimate like other caliphs and believe that he will go to Hell.

Anahtar Kelimeler

Political History, Umayyads, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, Ahl al-Bayt, Ali, Fadak, Katîba

Ömer b. Abdülazîz’in Ehl-i beyt ve Taraftarlarıyla İlişkileri

Öz

İslâm toplumunun en etkili ve nüfuzlu iki gücü olan Emevîler’le Hâşimîler, Hz. Osman’ın şehit edilmesi, Muâviye’nin Hz. Ali’ye biatı reddetmesi, Sıffîn savaşı gibi zihinlerde derin izler bırakan olaylardan sonra iktidar mücadelesinde birbirlerini rakip ve düşman olarak değerlendirmişlerdir. Emevî halifeleri, Hâşimîler’i tek rakipleri olarak gördüklerinden onları sürekli gözetim altında tutmuşlardır. Ömer b. Abdülazîz ise seleflerinden farklı bir siyaset izlemiş, Ehl-i beyt’e yardım ve ilişkilerde öncelik tanıyarak sosyal barışı sağlamaya çalışmıştır. Onun farklı Ehl-i beyt siyaseti, günümüzde de güncelliğini koruyan önemli bir konudur. Ancak bu alanda müstakil ayrıntılı bir çalışma yapılmamış, ilgili bazı araştırmalarda ise konuya sadece birkaç sayfa yer verilmiştir. Bu nedenlerle Ömer b. Abdülazîz’in Ehl-i beyt’le ilişkilerini ele alan bu makalenin siyasî tarihte ve Emevî-Ehl-i beyt ilişkilerinde önemli bir boşluğu dolduracağı kanaatindeyiz. Bu araştırma, Ömer b. Abdülazîz’in Ehl-i beyt ve destekçileriyle ilişkilerini valilik, halife müsteşarlığı ve halifelik dönemleri kapsamında ele almakta, Ehl-i beyt mensupları ve taraftarına karşı takip ettiği seleflerinden farklı siyasetini detaylarıyla ortaya koymayı amaçlamaktadır. Onun Ehl-i beyt siyasetini detaylarıyla tespit etmek için farklı temel kaynaklar esas alınırken çağdaş çalışmalardan da istifade edilmiştir. Değerlendirmelerde idealize etmekten uzak durup ilmî sınırlar içinde durum tespiti yapılmaya çalışılmış, analitik ve eleştirel yönteme bağlı kalınmaya gayret edilmiştir. Farklı icraatları bağlamında Ömer b. Abdülazîz, valiliği sırasında Ehl-i beyt mensuplarına iyi davrandığı gibi Hz. Peygamber’in (sav) terekesinden bir kısmının (sadukât) Zeyd b. Hasan’a verilmesini de sağlamıştır. Halifeliği döneminde devletle muhalif kesimleri barıştırma kapsamında Hz. Ali’yi tahkir âdetini kaldırmış, ardından Ketîbe ve Fedek’i Ehl-i beyt’e vermiş, akraba payı ve beşte bir payını da onlara dağıtmıştır. Aynı şekilde Ehl-i beyt’in bazı el konulmuş mülklerini kendilerine iade etmiş, ayrıca malî yardımlarda ve ilişkilerde onlara öncelik tanımıştır. Ancak bazı Ehl-i beyt taraftarlarının kâim imam ve ric‘at anlayışına dayanan hilâfet iddialarına karşı çıkmıştır. Onun devrinde yaşayan Ehl-i beyt mensuplarının çoğu, ona teşekkür etmişken günümüzdeki İmâmî Şiîler, Ömer b. Abdülazîz’i diğer halifeler gibi gâsıp ve gayr-ı meşrû kabul etmekte ve cehenneme gireceğine inanmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler

Siyasi Tarih, Emevîler, Ömer b. Abdülazîz, Ehl-i beyt, Hz. Ali, Fedek, Ketîbe

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. Ömer İbn Abdülazîz İslâm Toplumunun Yeniden İnşası. İstanbul: Akdem Yayınları, 2016.
• Amâra, Muhammed. Ömer b. Abdülazîz damîru’l-ümme ve hâmisü’r-râşidîn. Beyrut/Lübnan: Dârü’l-Vahde, 1985.
• Arı, Mehmet Salih. İmâmiyye Şîası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Atvân, Hüseyin. el-Ümeviyyûn ve’l-hilâfe. b.y.: Dârü’l-Cîl, 1986.
• Azîmî, Muhammed b. Ali el-Halebî. Târîḫu Ḥaleb. thk. İbrâhim Zağrûr. Dımaşk: y.y., 1984.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Kitâbu Cümel min ensâbi’l-eşrâf. 13 Cilt. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cafer. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dârü’l-Hilâl, 1988.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhız el-Kinânî. er-Resâilü’s-siyâsiyye. b.y.: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhız el-Kinânî. Kitâbü’l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Cibrîl, Hayât Muhammed. el-Âsâru’l-vâride an Ömer b. Abdülazîz fî’l-akîde cem‘an ve dirâseten. 2 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 2002.
• Dûrî, Abdülazîz. İslâm Kurumları Tarihi. trc. Kasım Koç. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Kâhire: Dârü’l-Fikr, Mektebetü’l-Hancî, 1996.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Harâc. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d - Sa‘d Hasan Muhammed. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī, Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh ed-Dımaşkī. 2 Cilt. Târîḫ. thk. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kūcânî. Dımaşk: Mecma‘u’l-Lugati’l-Arabiyye, 1982.
• Ebü’l-Arab, Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî . el-Mihan. thk. Ömer Süleyman el-Ukaylî. Riyad: Dârü’l-Ulûm, 1404/1984.
• Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Uleymî el-Makdisî el-Hanbelî. et-Târîhu’l- mu‘teber fî enbâi men gaber. 3 Cilt. thk. Nûruddîn Tâlib vd. Suriye: Darü’n-Nevâdir, 2011.
• Efendioğlu, Mehmet. Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Eminoğlu, Ahmed. V. Râşid Halife Ömer ibn Abdülazîz. İstanbul: İnkilab Yayınevi, 1984.
• Erbay, Enes Ensar. Kerbelâ Vakasından Sonra Hz. Ali Evlâdının Emevî Halifeleriyle İlişkileri (680-720). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Fesevî, Ebû Yusuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cuvvân el-Fârisî. el-Ma‘rife ve’t-târîh. 3 Cilt. thk. Ekrem Ziyâ Umerî. Medine: Müessesetü’r-Risâle, Mektebetü’d-Dâr, 1410.
• Gazzî, Kâmil el-Bâlî el-Halebî. Nehrü’z-zeheb fî târîhi Haleb. 3 Cilt. nşr. Mahmûd Fâhûrî-Şevki Şa‘s. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1991-1992.
• Gecit, Mehmet Salih. İslâm Kelâmında Siyâset ve İmâmet Tartışmaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm Akîde Sisteminde İmâmet. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Hasan, İbrahim Hasan. Siyâsî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi. 6 Cilt. trc. İsmail Yiğit - Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Kayıhan Yayınları, 1985.
• İbn Abdilhakem, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdülhakem. Sîretü Ömer b. Abdülazîz alâ mâ ravâhu’l-imâm Mâlik b. Enes ve ashâbuhû. thk. Ahmed Ubeyd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu medîneti Dımaşk. 74 Cilt. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Fadlullâh el-Ömerî, Şehâbüddîn Ahmed b. Yahyâ. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 Cilt. Ebû Zabî: el-Mücemmeu’s-Sekafî, 1423/2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Resâilü İbn Ḥazm. 4 Cilt. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1980, 1981, 1983, 1987.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 20 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dârü Hicr, 1998.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer b. Rüste. el-Aʿlâḳu’n-nefîse, çev. Ali Fuat Eker. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî’ ez-Zührî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. 11 Cilt. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Sîretü ve menâkıbu Ömer b. Abdülazîz. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. 19 Cilt. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. 10 Cilt. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kâhire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2001.
• Kitâbü Sîreti Ömer b. Abdülazîz. neşr ve tevsik. Muhammed et-Taberânî. Riyâd: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l- İslâmiyye, 2019.
• Koçkuzu, Ali Osman. "Ebü’t-Tufeyl". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/346. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Harâc ve sınâʿati’lkitâbe. Bağdat: Dârü’r-Raşîd, 1981.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hüseyin. Mürûcu’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. 4 Cilt. nşr. Kemâl Hasan Mer’î. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mevsûatü’l-esileti’l-akâidiyye. Kum/Necef: Merkezü’l-Ebhâsi’l-Akâidiyye. 5 Cilt. 1433/2012.
• Mizzî, Cemâluddîn Ebü’l-Haccâc Yusuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1980.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlü Tehzîbi'l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. 12 Cilt. thk. Âdil b. Muhammed,Üsâme b. İbrâhîm. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî en-Nüveyrî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1923.
• Öz, Mustafa. “Haşebiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/402-403. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özdemir, Hatice. Ömer b. Abdülazîz’in Siyâsî ve Sosyal Gruplarla İlişkileri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Rumeyh, Târık b. Abdullah b. Muhammed. Mevâkıfü vülâtı Benî Ümeyye mine’l-itticâhâti’l-ilmiyye ve’l-fikriyye fî’l-asri’l-ümevî. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd, Doktora Tezi, 1436/2014.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Emevîler Dönemi 2. trc. Harun Ünal. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Sarıçam, İbrahim. İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar Emevî-Hâşimî İlişkileri. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr. Târîhu’l-hulefâ. thk. Hamdî Demirdâş. b.y.: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1425/2004
• Şâhîn, Hamdî. Emevîler ve Emevî Devleti. trc. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2019.
• Şeyh, Abdüssettâr. Ömer b. Abdülazîz hâmisu’l-hulefâi ’r-râşidîn. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. 11 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut/Kâhire: Dârü’l-Maârif, 1387.
• Tokgöz, Murat. Emevî Halifelerinden Ömer b. Abdülazîz’in Hâricî ve Şîî Mezhep Akımlarına Yönelik Siyaseti. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Umerî, Ekrem Ziyâ. Sahih Rivayetlere Göre Râşid Halifeler Dönemi. trc. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
• Uyar, Gülgün. Siyasî ve İctimaî Hayatta Ali-Fâtıma Evlâdı (260/873'e kadar). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâdıh. Târîhu’l-Ya‘ķûbî. 2 Cilt. thk. Abdülemîr Mühennâ. Beyrut: Şeriketü’l-A’lamî li’l-Matbûât, 2010.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1995.
• Yiğit, İsmail. “Muhtâr es-Sekafî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/54-55. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 23 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin Esed. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm. 15 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zettersteen, K. V. “Omar b. Abdal’Azîz”. İslâm Ansiklopedisi. 9/462. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967.