A Poet with the Breath of Yunus: Qayghusuz Abdāl

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 449 - 469, 21.12.2024

Yılmaz Öksüz

https://doi.org/10.20486/imad.1542346

Öz

The 13th century in Anatolia was a period when conquest movements were largely completed; various Sūfi orders such as Abdalism, Babaism, Bektāshism, Qalenderism, Mevlevism emerged; literature began to flourish alongside architectural activities. Among the many poets who emerged during this time, Yunus Emre stands out as a figure who shaped the century. In this period when Arabic dominated scholarly works and Persian was prevalent in artistic productions, he managed to present the truths of sūfi thought in simple Turkish, paving the way for many poets in the Anatolian literary tradition. One of the significant figures in this lineage of poets, extending from Āshıq Yunus to Edib Kharābī, is Qayghusuz Abdāl, who holds an important place in Bektāshi literature. Yunus’s influence on various poets attracted the attention of the academic community and some studies were carried out on this subject. However, no comprehensive study has been conducted on this aspect of Qayghusuz, an ancient follower of his. This article examines Yunus’s influence on Qayghusuz Abdāl’s poetry, based on the poets’ diwans and the shathiyye anthology prepared by Cemal Kurnaz and Mustafa Tatcı. Resembling Yunus in terms of rhyme, repetition, and expression, poet adopted an allegorical style similar to his predecessor. He articulated themes such as the value of love, the identity of the lover, the instability of the heart, and self-awareness in a manner reminiscent of Yunus. He, who maintained Yunus’s style within his own originality, also played a significant role in transferring this style to Bektāshi literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Yunus Emre, Bektashi, Qayghusuz Abdāl, Poetry

Yunus Nefesli Bir Şair: Kaygusuz Abdâl

Öz

Anadolu’nun 13. Yüzyılı, fetih hareketlerinin büyük ölçüde tamamlandığı; Abdâllık, Babaîlik, Bektâşîlik, Kalenderîlik, Mevlevîlik gibi muhtelif tarikatların teşekkül ettiği; imar faaliyetleri yanında çeşitli kollarıyla edebiyatın filizlendiği bir dönemdir. Bu zaman diliminde, birçok şair yetişmekle birlikte yüzyıla rengini veren simalardan birisi Yunus Emre’dir. O, ilmî eserlerde Arapçanın, sanat ürünlerinde Farsçanın egemen olduğu bu dönemde, tasavvufî düşüncenin hakikatlarını sade bir Türkçe ile sunmayı başarmış ve Anadolu sahasında kendisinden sonra gelen birçok şaire öncülük etmiştir. Aşık Yunus’tan Edib Harâbî’ye uzanan bu şairler silsilesinin önemli bir halkası, Bektâşî edebiyatında mühim bir mevkii bulunan Kaygusuz Abdâl’dır. Yunus’un muhtelif şairler üzerindeki tesiri, akademik camianın dikkatini çekmiş ve buna yönelik birtakım çalışmalar yapılmıştır. Ancak, onun kadim takipçisi olan Kaygusuz’un bu yönüne dair kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu makalede, şairlerin divanları ve Cemal Kurnaz ile Mustafa Tatcı’nın hazırladığı şathiyye mecmuası ekseninde Kaygusuz’un şiirlerinde Yunus’un tesiri incelenmiştir. Kafiye, redif ve ifade yönünden Yunus’u hatırlatan şair, selefi gibi alegorik üslûba rağbet göstermiş; aşkın kıymeti, âşığın kimliği, gönlün kararsızlığı ve kendini bilmek gibi konuları Yunusça söylemiştir. Yunus tarzını kendi özgünlüğü içerisinde sürdüren şair, aynı zamanda bu tarzın Bektâşî edebiyatına intikalinde önemli bir rol üstlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Yunus Emre, Bektâşî, Kaygusuz Abdâl, Şiir

Kaynakça

• Aclûnî, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-hafâ ve Muzîlü’l-ilbâs. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1427.
• Alvarlı, Muhammed Lutfî. Divân-ı İlâhiyât -Seçmeler-. haz. Bilal Kemikli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Arif, Hüseyin. Yûnus Emre Hayatı ve Şiirleri. İstanbul: Esma Yayınları, ts.
• Azamat, Nihat. “Kaygusuz Abdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/74-76. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Edib Harâbî. Divân (İnceleme - Metin). ed. Coşkun Kökel. Ankara: Alevilik Araştırmaları Dergisi Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Bektaşî Şairleri ve Nefesleri. 3 Cilt. İstanbul: Maarif Matbaası, 2. Basım, 1944.
• Gaybî, Şehzâde Alâaddin. Kaygusuz Abdâl Külliyatı. haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Gök, Selim. “İlâhî, Usûlî ve Hayâlî İrtibatıyla Hayretî Divânı’nda Yunus Etkisi”. Journal of Turkish Language and Literature 3/2 (Spring 2017), 104-119.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Kaygusuz Abdal ve Sımatıyyeleri I-II”. Türk Folkloru 1/13 (1980), 3-5.
• Gündüzöz, Güldane. “Sûfi Dilinde Karikatüristik İfade Sorunu -Kaygusuz Abdâl Örneği-”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 14/1 (2014), 155-166.
• Hayretî. Divân (Tenkitli Metin - Dil İçi Çeviri). haz. Ferhat Musluoğlu. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022.
• Karakoç, Sezai. Yunus Emre. İstanbul: Diriliş Yayınları, 17. Basım, 2013.
• Kaygusuz Abdâl. Divân -Seçmeler-. haz. Mustafa Sever. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Köprülü, Fuad. “Mısır’da Bektaşîlik”. Türkiyat Mecmuası 6 (1939), 13-39.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 1991.
• Kurnaz, Cemâl - Tatcı, Mustafa. Bir Mektebe Uğradım Kuş Dilini Okurlar - Türk Edebiyatında Şathiyye. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Niyâzî-i Mısrî. Divân. haz. Kenan Erdoğan. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik Kalenderîler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Özdemir, Ahmet. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Sivas Platformu Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Öztürk, Ali. “Metinler Arası İlişkiler Çerçevesinde Eşrefoğlu’nun Şiirlerinde Yunus Emre Tesiri”. İznikli Gönül Adamı Eşrefoğlu Rûmî. ed. Bilal Kemikli. 243-255. İznik: Uludağ Yayınları, 2010.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Sun’ullâh Gaybî. Divân-ı İlâhiyât -Seçmeler-. haz. Bilal Kemikli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Tanman, M. Baha. “Abdal Musa Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1 (1988), 65-66.
• Yıldız, Alim. “Niyâzî’nin Dilinden Yunus’u Okumak”. Yunus’un Nefesi. 27-36. Ordu: Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Yıldız, Alim. “Yunus Yolunda Yürüyen Bir Şair: Şemseddin Sivasî”. Yunus’un İzinde. ed. Hakan Yekbaş. 67-82. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Yunus Emre. Divân -Seçmeler-. haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Yunus Emre. Divân ve Risâletü’n-nushiyye. haz. Mustafa Tatcı. İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Yurtsever, Murat. “Yunus Mektebi’nin Coşkun Şairi: Bursalı Âşık Yunus”. Yunus’un Nefesi. 113-119. Ordu: Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.