Kırgız Toplumunda Sosyo-Kültürel Bir Yapı Olarak Bir Atanın Baldarı

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 346 - 358, 27.11.2023

Cengiz Buyar , Amantur Caparov

https://doi.org/10.58648/inciss.1380250

Öz

Kırgız toplumunda akrabalık bağları hayli güçlüdür. Aileden başlayarak boy ve el’e kadar şekillenen sosyal, kültürel, askeri ve idari bir yapı mevcuttur. Bu yapılanmanın tarihin en eski dönemlerinden günümüze kadar hemen bütün Türk halklarında da benzeri şekilde devam ettiği görülmektedir. Türk halklarının birçok basamaktan oluşan kendilerine has akrabalık sistemi, hiyerarşik grupları, boy ve cüz yapılanmaları bulunmaktadır. Bununla birlikte bu yapılanmanın halkalarının tamamı açık bir şekilde ortaya konamamakta ve anlaşılamamaktadır. Bu bağlamda Kırgızların geleneksel toplum yapısında önemli bir sosyal kurum veya yapı olan bir atanın baldarı yani bir atanın evlatları şeklinde adlandırılan yapının araştırılması ve anlaşılması büyük önem arz etmektedir. Bir atanın baldarı yapılanması Kırgız toplumunda alt boy birimi olan uruk yapısının içerisinde değerlendirilen küçük grupların birliği olarak tanımlanır. Bir atanın baldarı tanımlaması, uruk, uruu, oŋ kanat yani sağ kanat, sol kanat, içkilik gibi boy teşkilatının bileşenleri ile de bağlantılıdır. Kırgızlarda boy örgütlenmesi, farklı sınıflandırma seviyelerinde çok çeşitli sosyal özellikleri içerir. Bu çalışmada bir atanın baldarı yapısı ayrıntılı bir şekilde nitel araştırma ve betimsel tasvir yönetimi ile ayrıntılı bir şekilde incelenecektir. Çalışmanın amacı, Kırgız toplum yapısındaki bir atanın evlatları örneğinde Türk halklarının girift bir yapıya sahip olan sosyo-kültürel ve idari teşkilatlanmasıyla ilgili alt birimlerinin ve bunlar arasındaki ilişkilerin daha iyi bir şekilde anlaşılmasına ve araştırılmasına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

bir atanın baldarı, uruk, uruu, boy, Kırgız, Türk.

As a Socio-Cultural Structure in Kyrgyz Society: Bir Atanın Baldarı

Öz

In Kyrgyz society, kinship ties are quite strong. There is a social, cultural, military, and administrative organization that shapes from the family to the clan and nation. It can be observed that a similar organizational structure has persisted in almost all Turkic peoples from ancient times to the present day. Turkic peoples have their unique kinship systems, hierarchical groups, clan structures, and tribal organizations consisting of many tiers. However, not all elements of this organization can be clearly identified and understood. In this context, it is of great importance to research and understand the structure of a specific social institution or entity within the kinship system of the Kyrgyz people known as "Bir atanın baldarı," which refers to the offspring of one father or a father's children. The "Bir atanın baldarı" structure is considered as a unit within the sub-clan structure known as "uruk" in Kyrgyz society. The terminology associated with "Bir atanın baldarı," such as "uruk," "uruu," "oŋ kanat" (right wing), and "sol kanat" (left wing), "içkilik" is directly linked to the components of the tribal organization. Clan organization encompasses various social features at different classification levels. This study aims to provide a detailed examination of the institution and structure of "Bir atanın baldarı" through qualitative research and descriptive analysis methods. The purpose of the study is to contribute to a better understanding and exploration of the subunits related to the complex socio-cultural and administrative organization of Turkic peoples, as exemplified by the "bir atanın baldarı" in Kyrgyz society.

Anahtar Kelimeler

bir atanın baldarı, uruk, uruu, tribe, Kyrgyz, Türk.

Kaynakça

• Abramzon Saul Matveyeviç (2021). Kırgız ve Kırgızistan Tarihine İlişkin Seçme Eserler, Çev. Ali Ünal, Phoneix yay., Ankara.
• Abramzon, S. M. (1951). “Formı rodoplemennoy organizatsii u koçevnikov Sredney Azii.” Tr. İn-ta etnografii im. N. N. Mikluho-Maklaya. Novaya ser., T. 14, s. 132-156.
• Abramzon, S. M. (1968). “O perejitkah rannih form braka u kirgizov (K voprosu o genezise institutov levirata i sororata).” İstoriya, arheologiya i etnografiya Sredney Azii, Moskova: Nauka, s. 282-291.
• Abramzon, S. M. (1971). Kirgizı i ih etnogenetiçeskiye i istoriko-kulturnıye svyazi, Leningrad: Nauka.
• Abramzon, S. M. (1990). Kirgizı i ih etnogenetiçeskiye i istoriko-kulturnıye svyazi, Leningrad: Nauka.
• Alimbekov, A. (1996). Kırgız etnopedogikası, T. 1, Bişkek.
• Asanov, T. İ., “Politiçeskaya struktura kırgızov v XV-XVI vv.” https://eurasica.ru/articles/kyrgyz/t_asanov_politicheskaya_struktura_kyrgyzov_v_xv-xvi_vv/ Erişim tarihi: 27.09.2023.
• Aytmatov Cengiz, Şahanov Muhtar (1998). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı, Tolkun Yayınları, Ankara.
• Bulut, Yücel. (2020). Sosyolojiye Giriş I, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, İstanbul.
• Camgerçinov, B. (1998). “Kirgizı v epohu Ormon-hana.” Tr. İn-ta yaz. lit. i istorii Kirg. Fil. AN SSSR, 1944, Vıp. 1, Bişkek, s. 7.
• Caparov, A. (1989), Polevıye zametki. Liçnıy arhiv.
• Cetimişbayev, K. ve Masırakunov, R. (1994). Sancıra sanatı, Bişkek.
• Cumagulov, A. (1960). Semya i brak u kirgizov Çuyskoy dolinı, Frunze, İzdatelstvo Akademii nauk Kirgizskoy SSR.
• Cusupov, Keneş (1991). Kırgızdar, Bişkek.
• Hasanoğlu, İbrahim (2015). “Homo Sovieticus: SSCB’de Sovyet Halkı İnşası Çabaları.” Turkish Studies, 10(1), ss. 311 - 340.
• İsrailova-Haryehuzen, Ç. R. (1999). Traditsionnıye obşçestvo kırgızov v period russkoy kolonizatsii vo vtoroy polovine XIX-naçale XX v. i sistema ih rodstva, Bişkek: İlim.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1998). Türk Milli Kültürü, İstanbul.
• Karatayev O. K. ve Eraliyev S. N. (2005). Kırgız etnografiyası boyunca sözdük, Tüz. O. K. Karatayev, S. N. Eraliyev, Bişkek: Biyiktik Basmakanası. https://new.bizdin.kg/media/books/Кыргыз_этнографиясы_боюнча_сөздүк.pdf Erişim tarihi: 19.09.2023
• Karmışeva, B. H. (1976). Oçerki etniçeskoy istorii yujnıh rayonov Tadjikistana i Uzbekistana (po etnografiçeskim danım), Moskova: Nauka.
• Khazanov Anatoly M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya, Çev. Ömer Suveren, İstanbul. 1. Baskı.
• Kislyakov, N. (1977). Nasledovaniye i razdel imuşçestva u kirgizov Sredney Azii i Kazahstana (XIX-naçalo XX v.), Leningrad: Nauka, s. 47.
• Koçkunov, A. (2013). Etniçeskiye traditsii kırgızskogo naroda (sotsiokulturnıye aspektı i nekotorıye voprosı genezisa), Bişkek.
• Kuzeev, R. G. (1974). Proishojdeniye başkirskogo naroda: etniçeskiy sostav i rasseleniye, Moskova: Nauka.
• Markov, G. E. (1976). Koçevniki Azii, Moskova: İzd-vo MGU.
• Masanov, N. E. (1995). Koçevaya tsivilizatsiya kazahov: osnovı jiznedeyatelnosti nomadnogo obşçestva, Moskova, Alma-Ata: Sotsinvest, Gorizont.
• Materialı po istorii kirgizov i Kirgizıstana: İzvleçeniya iz kitayskih istoçnikov II v. do n.e. – XVIII v., Tom 2, Otv. Red.: K. Djucaev; Sostoviteli: K. Djusayev, A. Mokeev, D. Saparaliev, Bişkek: Kırgızsko-Turyektskiy universitet Manas.
• Materialı po istorii kirgizov i Kirgizii (vtoroye izdaniye), Otv. Red.: Romodin, V. A. Bişkek: Kırgızsko-Turyektskiy universitet Manas.
• Mokeev, A. (2010). Kırgızı na Altae i na tyan şane, Bişkek: Kırgızsko-Turyetskiy universitet Manas.
• Radloff, W. (1956). Sibirya’dan II, 2 (A. Temir Çev.). İstanbul.
• Spooner, Brian (1986). Review of Nomads and the Outside World. American Ethnologist. Vol. 13, No.1: 183-184.
• Talıp Moldo (2013). “Kırgız tarıhı, uruuluk kuruluşu, türlüü salttar.” Canı Ala-Too, No: 5 (499).
• Taşağıl, Ahmet (2013). Çin Kaynakklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III – M.S. X. Asır), TTK Yay., 2. Baskı, Ankara.
• Taşbaş, Erhan (2018). “Kırgızlarda Yeti Ata Kavramı.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz (29), 7-16.
• Vostrov, V. V. ve Mukanov M. S. (1968). Rodoplemennoy sostav i rassleniye kazahov (konets XIX-naçalo XX v.), Alma-Ata: Nauka.
• Yudahin, K. K. (1985). Kirgizsko-russkiy slovar, V. 2 kn., 2-oe izd., Frunze: Gl. Red. Kirg. Sov. Entsikl., Kn. 2, s. 447.