A Study on The Phenomenon of Ihtıjaj and Tawjeeh in The Science of Qiraats

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 105 - 115, 05.11.2025

Selvihan Çalyaka , Murat Akkuş

Öz

One of the aims of the science of qiraat is to analyze the differences in qiraat within a certain system and to determine and preserve the authentic qiraats. The grounding action performed by distinguishing the authentic qiraats from the false ones and presenting their reasons is expressed with the concept of ihtijaj in the science of qiraat. Although the concept of tawīeeḥ is also a concept expressing the grounding of qiraats, it is claimed by some to be synonymous with ihtijaj and by others to be concepts with different meanings. Those who accept the concepts as synonymous use ihtijaj both at the point of determination and at the point of preference. Those who claim that the concepts have different meanings use the concept of ihtijaj at the point of determination of qiraats and the concept of tawieeḥ at the point of preference. Starting from this point, these two concepts will be discussed in terms of their lexical, terminological meanings and reflections on the names of works, and their boundaries will be tried to be drawn by revealing their similar and different aspects. This will help ensure that concepts are understood correctly and confusion is prevented.

Anahtar Kelimeler

Qiraat , İhtijāj , Tawjeeh , Preference , Determination

Kıraat İlminde İhticâc ve Tevcîh Olgusuna Dâir Bir İnceleme

Öz

Kıraat ilmi, Kur’ân lafızlarının nasıl okunacağını ve bu lafızlar üzerinde var olan farklı okunuş formlarını konu edinen bir ilim dalıdır. Kıraat farklılıklarının belli bir sistem dâhilinde tahlil edilerek sahîh kıraatlerin tespit edilip muhafazasının sağlanması ise kıraat ilminin amaçlarındandır. Bu amaca hizmet etme bağlamında kıraatlerin sahîhini sakiminden ayırıp gerekçelerini ortaya koyarak yapılan temellendirme eylemi kıraat ilminde ihticâc kavramı ile ifade edilmektedir. Tevcîh kavramı da kıraatlerin temellendirilmesini ifade eden bir kavram olmakla beraber kimilerince ihticâc ile anlamdaş kavramlardan biri kabul edilmekte, kimilerince de farklı anlama sahip olduğu ileri sürülmektedir. Bu iki kavramı anlamdaş kabul edenler; ihticâcın çalışma alanını, hem kıraatlerin sahîhini sakiminden ayrıştıran tespit noktasında hem de sahîh kıraatleri kendi arasında gerekçelendirerek temellendirilmesini ifade eden tercih noktasında iki temel bölümü kapsayacak şekilde çizmektedirler. Bu kavramların farklı anlamlara sahip olduğunu ileri sürenler ise kıraatlerin sahîhliğinin ispatı noktasında ihticâc kavramının, tercih edilen okunuşların gerekçelerinin ortaya konulması noktasında ise tevcîh kavramının söz konusu olduğunu ifade etmektedirler. Buradan hareketle bu iki kavram gerek sözlük gerek ıstılahî anlamları gerekse eser isimlerine yansımaları üzerinden ele alınacaktır. Buna göre de kavramların benzer ve farklı yönleri ortaya konularak sınırları çizilmeye çalışılacaktır. Böylelikle ilimlerin anlaşılmasında önemli yere sahip olan kavramların doğru anlaşılmasına ve anlam karışıklıklarının önlenmesine hizmet edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , İhticâc , Tevcîh , Tercih , Tespit

Kaynakça

• Abdü’l-Bedi’ en-Nirbânî. (2006). el-Cevânibu’s-savtiyye fi Kütübi’l-ihticaci li’l-kırâât. Dimeşk: Dârü’l-Ğavsânî.
• Akdemir, M., A. (2021). Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. 3. bs. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Altıkulaç, T. (2003a). “Mehdevî”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 28:367-68. Ankara: TDV Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/mehdevi.
• ———. (2003b). “Mekkî b. Ebû Tâli̇b”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 28:575-76. Ankara: TDV Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/mekki-b-ebu-talib.
• Beyli, A. (1988). el-İhtilâf beyne’l-kıraat. 1. bs. Beyrut: Darü’l-Cil.
• Birışık, A. (2018). Kıraat İlmi ve Tarihi. 3. bs. Bursa: Emin Yayınları.
• Cevherî, İ. b. H. (1990). es-Sıhâh Tacü’l-lüğa ve Sıhâhi’l-arabiyye. 4. bs. 2 c. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. 1983. Kitâbu’t-taʿrîfât. 1. bs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye,.
• Çalyaka, S. (2024). İbn Acîbe’ni̇n Ed-Dürerü’n-Nâsi̇re Fî Tevcîhi̇’l Kirââti̇’l Mütevâti̇re Adli Eseri̇ni̇n Kiraat Yönünden İncelenmesi̇. Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep: Gaziantep İslâm Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Lisans Üstü Eğitim Enstitüsü.
• Dağ, M. (2005). “Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulaması Bağlamında Kıraat İlminde İhticâc Olgusu”. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitisü,.
• Ebû Alî el-Fârisî. (1993). el-Hücce li’l-kurrâi’s-seb. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs.
• Ebû Tâhir Abdülkayyum Abdülğafûr es-Sindî. (1994). Safahât fî Ulûmi’l-kırâât. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye.
• Ezherî, Ebî Mansur Muhammed b. Ahmed. (Tarihsiz) t.y. Tehzîbü’l-Lüğa. Kahire: Darü’l-Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme.
• Genç, S. (2019). El-Mûdah Fi Vucûhi’l Kırâati ve İleliha Adlı Eserin Kıraat İlmindeki Yeri ve Önemi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,.
• İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. (1434). ed-Dürerü’n-nâsıre fî tevcîhi’l-kırââti’l-mütevâtire. Çeviren Abdüsselâm el-Umrânî el-Hâlidî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Cinnî, Ebu’ı-Feth Osman. (1984). el-Muhteseb fî Tebyîni Şevâzzi’l-Kırââti ve’l-Îdâhi anhâ”. İstanbul: Dâru Sezkîn.
• İbn Ebi Meryem. (1993). el-Mûdah fi Vüchi’l-Kıraati ve İleliha. Mekke: Mektebetu’l-Teviyyeti’l-İslamiyyeti.
• İbn Hâleveyh, Hüseyin b. Ahmed b. Hâleveyh b. Hamdân. (1979). el-Hücce fi‟l-Kırââti‟s-seb‟. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrem. (1414). Lisânü’l-Arap. 3. bs. 15 c. Beyrut: Dâru’s-Sadr.
• Mehdevî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. (1995). Şerhu’l-hidâye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Muhammed, Ahmed Sa’d. (2000). et-Tevcîhü’l-belağî li’l-kırââti’l-kur’ânî. 2. bs. Kahire: Mektebetü’l-Edeb.
• Özbalıkçı, M., R. (1994). “Ebû Ali̇ El-Fâri̇sî”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 10:88-90. İstanbul: TDV Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-ali-el-farisi.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. (2008). el-İtkan fi Ulumi’l Kur’ân. 2 c. Dimaşk: Müessetü’r-risale,.
• Taşköprüzâde Ahmed b. Mustafa. (1985). Miftâhu’s-se’âde ve Misbâhu’s-siyâde. 3 c. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye.
• Temel, N. (2020). Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Uslu, F. (2018). Kıraatlerde Hüccet Kavramı ve Bazı Huccet Kitaplarıyla İlgili Değerlendirmeler. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,.
• Ünal, M. (2004). “Bir Kıraat Terimi Olarak ‘Hüccet’in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XVII (1): 69-83.
• Zerkeşî, B. (1958). el-Burhân fi Ulûmi’l-Kur’ân. 1. bs. 4 c. Beyrut: Dârü’l Marifeduruma ve stresle başaçıkma tarzları üzerine etkisi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2, 262-272.