Yakın Dönem Türk Sinemasında İnsan-Hayvan İlişkisinin Temsiline Eleştirel Bakış: “Sivas” ve “Jîn” Film Örnekleri

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 821 - 846, 12.12.2025

Ersin Kozan

Öz

Sinemanın doğuşundan günümüze değin hayvanların filmlerde temsil ediliş biçimi çoğunlukla türcü bir bakış açısıyla değerlendirilerek, insanların çeşitli ihtiyaçlarına hizmet eden ve dekoratif bir malzeme gibi işlevsel kılınmaya çalışıldığı görülmektedir. Filmlerde insana özgü davranışların hayvan karakterlere yüklenerek anlatıldığı Disney’in animasyon filmlerindeki gibi antropomorfik karakterlere yer verilen örneklere de rastlamak mümkündür. Fakat bu filmler hayvanların öz benliklerinin dışında, insanların bakış açılarına göre kurgulanan gerçekte olmayan temsillerden ibaret durmaktadır. 1960’lı yıllardan itibaren ise dünyada artan çevreci hareketlerin güçlenmesi ve hayvan haklarının iyileştirilmesinde hukuksal gelişmeler, sinemada hayvanların temsilinde farklılaşan bir boyuta evirilmesinde etkili olmuştur. Hayvanlar sadece filmlerdeki anlatının bir arka plan unsuru olarak değil, ekolojik bilinç ve türler arası sorumluluk bağlamında yönetmenler tarafından ele alınarak sembolik bir değer kazanmıştır. Literatürde insan-hayvan ilişkisini temel alan türcülük, posthümanizm, ekofeminizm gibi birçok önemli kavram filmlerin hikâyelerinde temsil bularak sinematografik dil ve anlatımın zenginleşmesinde etkili olmuştur.
Türk sinema tarihi içerisinde filmlere bakıldığında insan-hayvan ilişkisinin kurgulanışı dönem dönem farklı bakış açıları ile değerlendirilmiş olup son dönemlerde bağımsız yönetmenlerin filmlerinde hayvanların birer özne olarak var kılınmaya çalışıldığı fark edilmiştir. Çalışma kapsamında da yakın dönem Türk sinemasında insan-hayvan ilişkisinin temsili hususunda bağımsız yönetmenlerin örnek filmleri üzerinden hayvanların nasıl konumlandırılmış olduğu sorusuna cevap bulunmaya çalışılmıştır. Araştırma örneklemine dâhil edilen Kaan Müjdeci’nin “Sivas” filmi ile Reha Erdem’in “Jîn” filmi toplumbilimsel açıdan analiz edilerek anlamlı sonuçların çalışmada ortaya konulması sağlanmıştır. “Sivas” filminde taşrada bir çocuğun erkeklik rüştüne aracı kılınan bir köpek üzerinden türcü bir bakış açısının hâkim olduğu toplumun kültürel kodlarına dikkat çekilmiştir. “Jîn” filminde ise bir genç kadının ataerkil bir toplumda varoluş mücadelesinde ona destek olan hayvan temsillerine yer verilerek ekofeminist perspektiften doğanın iyileştirici ve dayanışmacı ruhuna işaret edilmiştir. Her iki filmde de başkahramanların hayvanlarla olan ilişkilerinde toplumsal yapıların üretmiş olduğu kültürel kodların problemli tarafları ortaya konularak yönetmenlerin türcülük, posthümanizm, ekofeminizm gibi kavramlar üzerinden Türk sinemasına yeni bakış açıları kazandırdığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yakın dönem Türk sineması , insan-hayvan ilişkisi , bağımsız filmler , türcülük

A Critical Look At The Representation Of Human-Animal Relationship In Recent Period Turkish Cinema: The Film Examples Of “Sivas” And “Jîn”

Öz

From the dawn of cinema to the present day, the representation of animals in films has largely been evaluated from a speciesist perspective, attempting to serve various human needs and serve their functional purposes as decorative elements. It is also possible to encounter examples of anthropomorphic characters, such as Disney's animated films, where human-specific behaviors are portrayed by imposing them on animal characters. However, these films remain unrealistic representations, constructed from human perspectives, rather than reflecting the animals' true selves. Since the 1960s, the strengthening of environmental movements worldwide and legal developments in the improvement of animal rights have influenced the evolution of animal representation in cinema to a different dimension. Animals have not only served as a background element in film narratives, but have also gained symbolic value through their involvement by directors in the context of ecological awareness and interspecies responsibility. Many important concepts in literature, such as speciesism, posthumanism, and ecofeminism, which are based on the human-animal relationship, have found representation in film narratives and have influenced the enrichment of cinematic language and narrative. Throughout the history of Turkish cinema, the construction of human-animal relationships has been periodically evaluated from different perspectives, and recently, it has been noted that independent directors have attempted to present animals as subjects in their films. This study explores how animals are positioned in recent Turkish cinema through examples of independent directors' films regarding the representation of human-animal relationships. Two films, Kaan Müjdeci's "Sivas" and Reha Erdem's "Jîn," included in the research sample, were analyzed from a sociological perspective, yielding significant results. "Sivas" highlights the cultural codes of a society dominated by a speciesist perspective through the depiction of a dog as a vehicle for a rural child's coming of age. "Jîn," on the other hand, highlights the healing and solidarity spirit of nature from an ecofeminist perspective, featuring animal representations that support a young woman's struggle for existence in a patriarchal society. In both films, it has been determined that the directors brought new perspectives to Turkish cinema through concepts such as speciesism, posthumanism, and ecofeminism by revealing the problematic aspects of cultural codes produced by social structures in the relationships of the protagonists with animals.

Anahtar Kelimeler

Recent Turkish cinema , human-animal relations , independent films , speciesism

Kaynakça

• Adorno, T. W. (2011). Kültür endüstrisi. (6. Baskı). (Çev. N. Ülner, M. Tüzel ve E. Gen). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Agamben, G. (2004). The open: Man and animal. Stanford University Press.
• Aristoteles. (2017). Politika. (Çev. M. Tunçay). İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Altınöz, M. E. (2022). Exploring the everyday cohabitations of humans and urban animals through the ecodocumentaries of Istanbul. [Unpublished master’s thesis], Bilkent University.
• Bazin, A. (2005). What is cinema? (Çev. H. Gray). University of California.
• Berger, J. (2009). Why look at animals? Penguin UK.
• Berger, A. A. (2018). Medya çözümleme teknikleri. (Çev. N. Pembecioğlu). Ankara: Nobel Yayınları.
• Bor, A. (2020). İslam'da hayvan hakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Braidotti, R. (2013). The posthuman. Polity Press.
• Carroll, N. (1998). Interpreting the moving image. Cambridge University Press.
• Clutton-Brock, J. (1999). A natural history of domesticated mammals. Cambridge University Press.
• Çalışkan, S. (2020). İnsan biçimcilik ve canlandırma sanatında insan biçimli hayvan karakterlerinin kullanımı. Art-E Sanat Dergisi, 13(26), 474-489.
• Çekiç Akyol, A. (2016). Türk televizyon reklamlarında hayvan kullanımı. Electronic Journal of Social Sciences, 15(57), 332-351.
• Çelik, A. ve Karakaş, M. (2023). Semavi dinlerin perspektifiyle hayvan hakları kuramı mümkün müdür? Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(4), 1509-1525.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahtarları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Demirci, K. (1998). "Hristiyanlık" Md. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 328-340. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Des Jardins, J. (2006). Çevre etiği çevre felsefesine giriş. (Çev. Ruşen Keleş). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Dokur, E. (2019). Canlandırma sinemasında hayvan karakterleri ve antropomorfizm. Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
• Duyar, S. (2017). Hayvan-oluş’tan makine-oluş’a King Kong. SineFilozofi, 2(4), 94-110.
• Erbalaban Gürbüz, Ö. N. (2016). Ekoeleştirel bir perspektiften yönetmenin insan dışı doğayla ilişkisi. SineFilozofi, Özel Sayı (2), 148-163.
• Estes, C. P. (2004). Kurtlarla koşan kadınlar. (Çev. Hakan Atalay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Ferry, L. (1995). The new ecological order. University of Chicago Press.
• Freundt, E. (2006). Reflexionen über die verbundheit zwischen mensch und tier. fortsetzung des gedankens: Was ist dem menschen das tier? Durchblick, 3: 32-36.
• Fromm, E. (2003). Sahip olmak ya da olmak. İstanbul: Arıtan Yayınları.
• Gültekin, M. (2023). Posthümanizm ve yeni bir ayrımcılık biçimi olarak robotlara yönelik türcülük. Antropoloji, (45), 64–80.
• Haraway, D. (2003). The companion species manifesto: Dogs, people, and significant otherness. Prickly Paradigm Press.
• Hançerlioğlu, O. (1975). İnanç sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Holliday, C. (2016). I’m not a real boy, i’m a puppet: Computer-animated films and anthropomorphic subjectivity. Animation: An Interdisciplinary Journal, 11(3), 246-262.
• Hribal J. (2003) “Animals are part of the working class”: A challenge to labor history. Labor History, 44(4), 435-453.
• Internet Movie Database (IMDB). (2025). “Sivas”. https://www.imdb.com/title/tt3894344, Erişim Tarihi: 02.07.2025.
• Kafesoğlu, İ. (1993). Türk milli kültürü. (10. Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kalpaklı, F. (2021). Alageyik filmi ile Avcı filmindeki geyik imgesine karşılaştırmalı bir bakış. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (24), 1096-1112.
• Kant, I. (1999). Pratik aklın eleştirisi. (Çev. İ. Kuçuradi, Ü. Gökberk ve F. Akatlı). Türkiye Felsefe Kurumu.
• Karadoğan, A. (2003). Türk şahıs adlarında hayvan kültü. Millî Folklor. Yıl: 15, Sayı: 57, 109-116.
• Koyuncu, E. (2018). Torino Atı'nda bir felaketin tasviri. Kebikeç: İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, (45), 103-116.
• Kurt, M. (2022). İnsan-hayvan ikiliğinde tahakküm ilişkisi ve sanattaki görünürlüğü. Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Leventi-Perez, O. (2011). Disney’s portrayal of nonhuman animals in animated films between 2000 and 2010. [Unpublished master’s thesis]. Georgia State University.
• Lippit, A. M. (2000). Electric animal: Toward a rhetoric of wildlife. University of Minnesota Press.
• Morris, D. (1991). Hayvan-insan sözleşmesi. (Çev. Mehmet Harmancı). İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• MUBI (2025). “Jin”. https://mubi.com/tr/tr/films/jin, Erişim Tarihi: 02.07.2025.
• Nibert, D. (2012). The fire next time: The coming cost of capitalism, animal oppression and environmental ruin. Journal of Human Rights and the Environment (3), 141-158.
• Phillips, M. (2016). Animating animals: Exploring modes of animal representation in classic animated children’s films. Undergraduate Honors Theses. Paper 1001. Plumwood, V. (2008). Ecosocial feminism as a general theory of oppression. C. Merchant (Ed.), Ecology: Key concepts in critical theory içinde (p. 223-235). (2. Baskı). Amherst, New York: Humanity Books.
• Özden, Z. (2004). Film eleştirisi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Özervarlı, M. E. (2023). Kahramanlık imgesinin Türk sinemasındaki izleri. Asya Studies-Academic Social Studies / Akademik Sosyal Araştırmalar, 7(25), 141-154. Özkazanç, Z. (2022). Gerilimsizlik durumunda bedensellik: feminist sanat pratiğinde insan-hayvan ikiliği ötesinde temsil olanakları. Teorik Bakış, (15), 283-304.
• Özkuzugüdenli, E. (2021). Çizgi filmlerin çevresel farkındalık açısından incelenmesi (TRT çocuk örneği). Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli.
• Schwab, K. (2018). Dördüncü sanayi devrimi. İstanbul: Optimist Yayın Grubu.
• Simondon, G. (2019). Hayvan ve insan üzerine iki ders. (Çev. Emre Sünter). İstanbul: Norgunk Yayıncılık.
• Singer, P. (2005). Hayvan özgürleşmesi. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Sözer, S. M. (2007). Hayvan hakları mevzuatı. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Türk, N. (2022). Görsel sanatlarda hayvan imgesinin hayvan oluş bağlamında tezahürü. Kültür ve İletişim, 25 (2)(50), 497-537. Türk Dil Kurumu (TDK). (2025). “Hayvan”. https://sozluk.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.03.2025.
• Tümer, G. (2020). Bahman Ghobadi sinemasında hayvan metaforlarıyla travma anlatımı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Türkyılmaz, T. (2020). Susuz Yaz filminde doğanın bir anlatıcı olarak konumlanmasının toplumsal kültür-doğa ilişkisi bağlamında ele alınması. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 6(26), 583-606.
• Weil, K. (2012). Thinking animals: Why animal studies now? New York: Columbia University Press.
• Wells, P. (1998). Understanding animation. London: Routledge.
• Wolfe, C. (2010). What is posthumanism? Minneapolis: University of Minnesota Press.
• Yılmaz, B. (2025). Selcen Ergun’un Kar ve Ayı filminde ayı etrafındaki bazı inanmalar. Folklor/Edebiyat, 31(123), 679-692.
• Yılmaz, Ç. (2021). Türk film çalışmalarında yeni yönelimler: Ekoeleştiri, ekosinema ve ekolojik bir metin olarak film. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir.