Öz
Mu’tezile mezhebi İslâm düşünce tarihinin en önemli fikir
hareketlerinden biri olup İslâm düşüncesinde derin izler bırakan bir mezheptir.
Ortaya çıktığı dönemden itibaren mezhebin ileri gelenleri, İslâm’da akılcı düşünceyi
temsil etmiş, ortaya koydukları fikirlerle hem kendi dönemlerinde hem de
sonraki dönemlerde ciddi etkiler bırakmışlardır. Mu’tezile, temel ilkelerini
“usul-î hamse/beş esas” şeklinde tespit eden, kelâmî, felsefi meseleler
üzerinde yoğunlaşan ve bu meselelerin çözümlenmesinde ortaya koyduğu akılcı
tavırla dikkat çeken bir mezheptir.
Bünyesinde farklı fikirlere sahip birçok renkli sima
barındıran Mu’tezile, genelde Basra ve Bağdat ekolleri adı altında ikiye
ayrılır. İ’tizâl fikri ilk olarak Basra’da ortaya çıkmasına rağmen zamanla Bişr
b. Mu’temir (ö. 210/825) tarafından Bağdat’a taşınmış ve Bağdat ekolü
oluşturulmuştur.
Mu’tezile’nin tarihinde en önemli dönem ve kırılma noktası
kuşkusuz Mihne olaylarıdır. Mihne olayları ile ilgili genel kanaat, Mu’tezile’nin
bu süreçte aktif rol aldığı şeklindedir. Elbette bu, aydınlatılması gereken bir
düşüncedir. Aslında Mihne sürecinin başlamasında ve sürdürülmesinde aktif rol
alanlar Mu’tezile’nin Bağdat ekolüne bağlı âlimlerdir. Ayrıca Bağdat ekolünden
kimileri ise siyasetten uzak durulması gerektiği fikrindedirler. Basra
ekolünden bir takım simalar da o dönemde saray çevresi ile içli dışlı
olmuşlarsa da Mihne sürecinde bunların herhangi bir etki ve katkılarından söz
edilemez.
Her ne kadar Halife Mütevekkil ve sonraki
dönemlerde Mihne uygulamalarının faturası hep Mu’tezile’ye çıkarılmışsa da bu
tarihi gerçeklerle tam olarak bağdaşmayan bir düşüncedir. Tüm bunlar dikkate
alındığında Mihne sürecinde hem Basra hem de Bağdat ekollerinin Mihne
uygulamaları, siyasetle münasebetleri ve imâmet konularından birbirilerinden
farklı düşündükleri ve takındıkları tavırların da farklı olduğu görülecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- KAYNAKÇA AKOĞLU, Muharrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İz Yayınları, İstanbul, 2006.ALTINTAŞ, Ramazan, “Mu’tezile: Önemli İsimleri, Temel İlkeleri ve Ana Eserleri”, Kelâm El Kitabı, Ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.AMMARA, Muhammed, Mu’tezile ve Devrim, (Çev. İbrahim Akbaba-İbrahim Güneş), Ekin Yayınları, İstanbul, 2000.ARPAGUŞ, Hatice K., “Bağdat Mu’tezilesi Ekolü: Ka’bî Örneği”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.AVCI, Casim, “Mu’tasım Billâh”, DİA, (XXXI/833-842), İstanbul, 2006.AY, Mahmut, Mu’tezile-Siyaset İlişkisi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2000. AYDINLI, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi’nin İslâm Bilim ve Düşüncesine Katkıları”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri I”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 3, sy. 9, 2001. ________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri II”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 4, S. 10, 2001.________, “Mu’tezile”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Hasan Onat, Sönmez Kutlu, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.________, İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2001.________, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yayınları, Ankara, 2003.BAĞDADÎ, Abdulkahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırak, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut, 2009.BOZKURT, Nahide, “Me’mûn”, DİA, (XXIV/813-833), İstanbul, 2004._________, Mu’tezile’nin Altın Çağı-Me’mûn Dönemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2002.CABİRÎ, Muhammed Abîd, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, (Çev. İbrahim Akbaba), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001._______, Arap-İslâm Siyasal Aklı, (Çev. Vecdi Akyüz), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001.CARULLAH, Zühdî, Hasan, el-Mu’tezile, el-Müessesetü'l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Beyrut, 1990.CED’AN, Fehmi, el-Mihne, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Ürdün, 2000.DEMİR, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi Kelâmcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyâsî Yapılanmasına Olan Etkileri”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, (Çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin), Hisar Yayınları, İstanbul 2011. EŞ’ARÎ, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail el-Basrî, Makalâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn I-II, Mektebetu’n-Nehdati’l-Mısriyye, Beyrut, 2009. EVKURAN, Mehmet, Sünni Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011.FÂLİH, Rebii, Tarihu’l-Mu’tezile: Fikruhum ve Akaiduhum, ed-Dâru’s-Sekafiyye li’n-Neşr, Kahire, 2001.HANSU, Hüseyin, Mu’tezile ve Hadis, Otto Yayınları, Ankara, 2004.HAYYÛN, Reşid, Mu'teziletü’l-Basra ve’l-Bağdad, Londra 1999.İBN MANZÛR, Cemâluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 2005.İBN MURTAZÂ, Ahmed b. Yahya, Tabakâtu’l-Mu’tezile, Daru’t-Tabakatu’l-Hayat, Beyrut, 1960.İSFERAYİNÎ, Ebü’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Din ve Temyîzi’l-Fırkati’n-Nâciye ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut, 1983.KÂDÎ ABDULCABBÂR, Ebu’l-Hasan Abdulcebbâr b. Ahmed, el-Münyetü ve’l-Emel, Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, İskenderiye, 1972.KÂSIMÎ, Cemaleddin, Tarihu’l Cehmiyye ve’l Mu’tezile, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1981.KIRKPINAR, Mahmut, “Mütevekkil-Alellah”, DİA, (XXXII/211-212), İstanbul, 2006. KUBAT, Mehmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul, 2014. _______, Malatî ve Kelâmî Görüşleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2010_______,.“Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamaları”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 25, ss. 25-52, Erzurum, 2005._______, “«Ötekini» Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 21, ss. 53-78, Erzurum, 2004. MALATÎ, Ebu’l-Hüseyin, et-Tenbîh ve’r- Red alâ Ehli’l-Ehva ve’l-Bida’, Mektebetu’l-Ezheriyyeti li’t-Turas, Kahire, 1993. MUSTAFA, Nevin A., İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, (Çev. Vecdi Akyüz), İz Yayınları, İstanbul 1990.ÖZ, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2011._______, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayınları, İstanbul, 2012.ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Bağdat” (Kültür ve Medeniyet), DİA, (IV/437-447), İstanbul, 1991. SÂLİM, Abdurrahman, et-Târihu’s-Siyasî lil-Mu’tezile hattâ Nihâyeti’l-Karni’s- Sâlisi’l-Hicrî, Dâru’s-Sekâfe, Kâhire, 1989.SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, Mihne Süreci ve İslâmî İlimlere Etkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012. TABERÎ, Ebu Ca’fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerir b. Yezid, Târihu’t-Taberi, Dârü’l-Maarif, Kahire, 1990.WATT, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Süreci, (Çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Umran Yayınları, Ankara, 2010.YALTKAYA, M. Şerâfeddin, “Kaderiyye Yahut Mu’tezile”, DFİFM, İstanbul, 1930.YAVUZ, Yusuf Şevki, Halku’l-Kur’an”, DİA, (XV/371-375), İstanbul, 1997.YILDIRIM, Ramazan, “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”, Milel ve Nihal, VIII, S. 1 Ocak-Nisan 2011.YÜCESOY, Hayrettin, “Mihne”, DİA, (XXX/26-28), İstanbul, 2005.
Öz
Mu’tazilah sect is one of the most important schools of
thought in Islam thought history. It is a sect with deep effects on Islam
thought. In its period, the leading figures of the sect were in favor of the
rationalist thought in Islam and had remarkable effects not only in their
period but also in the future. Mu’tazilah defined its basic principles as “usul-î
hamse/five fundamentals” and focused on Islamic theology and philosophic
matters. With its rationalist attitude it drew attention to solve these
matters.
Mu’tazilah, consisting of people with different ideas, is
generally divided into two groups as Basra and Bagdat schools. Although I’tizal
idea first appeared in Basra, in time it was moved to Bagdat by Bişr b.
Mu’temir and Bağdat School was originated.
Mihna events are, without doubt, the most important
turning and breaking points in Mu’tezilite’s history. General conviction about
Mihna events is that Mu’tazilahe had an active role in these events. Of course
it is a conviction that needs to be enlightened. In fact, people following Mu’tazilah’s
Bağdat school had an active role in starting and keeping on Mihna process. Also
some people from Bağdat School are of the opinion that they should keep away
from politics. Some people from Basra school were very close to the palace;
however they didn’t have any effect on and contribution to the Mihna process.
Though Mu’tazilah was always thought to be responsible for
Mihna events in Caliph Mütevekkil and later periods, that idea does not comfort
with the realities of the history. When
all these taken into consideration, it can be seen that both Bagdat and Basra
schools had different ideas and attitudes towards Mihna practices, relations
with politics and İmamat subjects.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- KAYNAKÇA AKOĞLU, Muharrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İz Yayınları, İstanbul, 2006.ALTINTAŞ, Ramazan, “Mu’tezile: Önemli İsimleri, Temel İlkeleri ve Ana Eserleri”, Kelâm El Kitabı, Ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.AMMARA, Muhammed, Mu’tezile ve Devrim, (Çev. İbrahim Akbaba-İbrahim Güneş), Ekin Yayınları, İstanbul, 2000.ARPAGUŞ, Hatice K., “Bağdat Mu’tezilesi Ekolü: Ka’bî Örneği”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.AVCI, Casim, “Mu’tasım Billâh”, DİA, (XXXI/833-842), İstanbul, 2006.AY, Mahmut, Mu’tezile-Siyaset İlişkisi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2000. AYDINLI, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi’nin İslâm Bilim ve Düşüncesine Katkıları”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri I”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 3, sy. 9, 2001. ________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri II”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 4, S. 10, 2001.________, “Mu’tezile”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Hasan Onat, Sönmez Kutlu, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.________, İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2001.________, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yayınları, Ankara, 2003.BAĞDADÎ, Abdulkahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırak, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut, 2009.BOZKURT, Nahide, “Me’mûn”, DİA, (XXIV/813-833), İstanbul, 2004._________, Mu’tezile’nin Altın Çağı-Me’mûn Dönemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2002.CABİRÎ, Muhammed Abîd, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, (Çev. İbrahim Akbaba), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001._______, Arap-İslâm Siyasal Aklı, (Çev. Vecdi Akyüz), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001.CARULLAH, Zühdî, Hasan, el-Mu’tezile, el-Müessesetü'l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Beyrut, 1990.CED’AN, Fehmi, el-Mihne, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Ürdün, 2000.DEMİR, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi Kelâmcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyâsî Yapılanmasına Olan Etkileri”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, (Çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin), Hisar Yayınları, İstanbul 2011. EŞ’ARÎ, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail el-Basrî, Makalâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn I-II, Mektebetu’n-Nehdati’l-Mısriyye, Beyrut, 2009. EVKURAN, Mehmet, Sünni Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011.FÂLİH, Rebii, Tarihu’l-Mu’tezile: Fikruhum ve Akaiduhum, ed-Dâru’s-Sekafiyye li’n-Neşr, Kahire, 2001.HANSU, Hüseyin, Mu’tezile ve Hadis, Otto Yayınları, Ankara, 2004.HAYYÛN, Reşid, Mu'teziletü’l-Basra ve’l-Bağdad, Londra 1999.İBN MANZÛR, Cemâluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 2005.İBN MURTAZÂ, Ahmed b. Yahya, Tabakâtu’l-Mu’tezile, Daru’t-Tabakatu’l-Hayat, Beyrut, 1960.İSFERAYİNÎ, Ebü’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Din ve Temyîzi’l-Fırkati’n-Nâciye ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut, 1983.KÂDÎ ABDULCABBÂR, Ebu’l-Hasan Abdulcebbâr b. Ahmed, el-Münyetü ve’l-Emel, Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, İskenderiye, 1972.KÂSIMÎ, Cemaleddin, Tarihu’l Cehmiyye ve’l Mu’tezile, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1981.KIRKPINAR, Mahmut, “Mütevekkil-Alellah”, DİA, (XXXII/211-212), İstanbul, 2006. KUBAT, Mehmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul, 2014. _______, Malatî ve Kelâmî Görüşleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2010_______,.“Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamaları”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 25, ss. 25-52, Erzurum, 2005._______, “«Ötekini» Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 21, ss. 53-78, Erzurum, 2004. MALATÎ, Ebu’l-Hüseyin, et-Tenbîh ve’r- Red alâ Ehli’l-Ehva ve’l-Bida’, Mektebetu’l-Ezheriyyeti li’t-Turas, Kahire, 1993. MUSTAFA, Nevin A., İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, (Çev. Vecdi Akyüz), İz Yayınları, İstanbul 1990.ÖZ, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2011._______, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayınları, İstanbul, 2012.ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Bağdat” (Kültür ve Medeniyet), DİA, (IV/437-447), İstanbul, 1991. SÂLİM, Abdurrahman, et-Târihu’s-Siyasî lil-Mu’tezile hattâ Nihâyeti’l-Karni’s- Sâlisi’l-Hicrî, Dâru’s-Sekâfe, Kâhire, 1989.SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, Mihne Süreci ve İslâmî İlimlere Etkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012. TABERÎ, Ebu Ca’fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerir b. Yezid, Târihu’t-Taberi, Dârü’l-Maarif, Kahire, 1990.WATT, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Süreci, (Çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Umran Yayınları, Ankara, 2010.YALTKAYA, M. Şerâfeddin, “Kaderiyye Yahut Mu’tezile”, DFİFM, İstanbul, 1930.YAVUZ, Yusuf Şevki, Halku’l-Kur’an”, DİA, (XV/371-375), İstanbul, 1997.YILDIRIM, Ramazan, “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”, Milel ve Nihal, VIII, S. 1 Ocak-Nisan 2011.YÜCESOY, Hayrettin, “Mihne”, DİA, (XXX/26-28), İstanbul, 2005.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2019 |
| Gönderilme Tarihi | 10 Mayıs 2019 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2019 Cilt: 8 Sayı: 1 |
İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.