MİHNE VE MEZHEPSEL ETKİLERİ

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 176 - 197, 30.06.2024

Mehmet Çetinkaya , Mehmet Kubat

https://doi.org/10.54282/inijoss.1446040

Öz

İlahi kelâmın hâdis ya da kadîm olduğu sorunu mezhepler arasında görüş ayrılıklarına neden olan temel meselelerden biridir. Bu konu etrafında alevlenen Halku’l-Kur’ân tartışmaları Hicri II. yüzyılın ortalarından itibaren baş göstermiş ve İslâm düşüncesini derinden etkilemiştir. Bu tartışmalar sonucunda meydana gelen cepheleşme ile beraber kendi fikri yapısını karşıtlık üzerinden inşa etme süreci ortaya çıkmış, konuyla ilgili hadisler uydurulmuş, reddiye kabilinden eserler kaleme alınmış ve hadis edebiyatına etkisi oldukça kapsamlı olmuştur. Selef ve Ehl-i hadis alimleri bu konuda Mu‘tezile ve Cehmiyye gibi mezheplerle şiddetli bir mücadeleye girişmiştir. Bu süreçte Ehl-i hadis’in dinden saydığı bazı hadis rivâyetlerini Mu‘tezile, Cehmiyye ve Ehl-i re'y’in reddetmesi, mezhepler arasındaki gerilimi arttırmıştır. Bu gerilim, siyasetin de müdahalesiyle ayrı bir boyut kazanmış ve bunun sonucunda meşhur Mihne hadisesi meydana gelmiştir. Halku’l-Kur’ân cepheleşmesiyle birlikte cereyan eden Mihne hadisesine benzer etki ve özellikte İslâm düşünce tarihinde ikinci bir olay yoktur. Mihne döneminde Mu‘tezile’nin benimsediği “Kur’ân mahlûktur” inancı Halife Me’mûn, Mu’tasım ve Vâsık döneminde Abbasîlerin resmi politikası olarak benimsenmiştir. Bu dönemde “Kur’ân mahlûk değildir” söyleminde ısrar edenler sorgulanmış, işkence görmüş, zindanlara atılmış ve çeşitli cezalara maruz kalmışlardır. Siyasetin de müdahil olduğu, farklı zümre ve grupların başat rol oynadığı Mihne hadisesinin dışa yansımalarında mezhepsel faktörlerin etkili olduğu görülmektedir. İslâm düşüncesinde bir evrilme veya bir kırılmanın yaşandığı Mihne ve sonrası dönem zümresel etkinin yoğun olarak yaşandığı bir dönemdir. İslâm düşüncesini siyasi, sosyal, epistemolojik, ilmi ve mezhepsel anlamda etkilemiştir. Bu makalede Halku’l-Kur’ân tartışmalarının ve Mihne olayının muhtemel sebeplerinin neler olduğu ele alınmış, Mihne hadisesi ve Halku'l-Kur’ân tartışmalarında mezhep faktörünün etkileri araştırılmış ve bu etkilerin görüldüğü Mihne sonrası dönem mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Kelâm, Halku’l-Kur’ân, Mihne, Ehl-i hadis.

MİHNE AND ITS SECTARİAN EFFECTS

Öz

The question of whether divine kalām is created or eternal is one of the fundamental issues that caused differences of opinion among the sects. The debates around this issue, the Khalq al-Qur'an, began in the middle of the second century Hijri and deeply affected Islamic thought. With the process of confrontation that occurred as a result of these debates, the phenomenon of identifying oneself through the opposing opinion emerged, hadiths on the subject were fabricated, works of refutation were written, and the impact on hadith literature was quite extensive. The Salaf and Ahl al-Hadith engaged in a fierce struggle with sects such as the Mu'tazilites and Jahmiyya. In this process, the rejection of some narrations that Ahl al-Hadith considered to be religious by the Mu'tazila, Jahmiyya and Ahl al-Ra'y further increased the tension between the sects. This tension took on a new dimension with the intervention of politics, resulting in the famous Mihna incident. There is no second event in the history of Islam with a similar effect and characteristic to the Mihna incident that took place with the confrontation of Khalq al-Qur'an. The belief that "the Qur'an is created", which was adopted by the Mu'tazilites during the Mihna period, was adopted as the official policy of the Abbasids during the reigns of Caliphs al-Ma'mūn, Mu'tasim and al-Wāshiq. In this period, those who insisted that "the Qur'an is not created" were interrogated, tortured, imprisoned and subjected to certain sanctions. It is seen that sectarian factors were effective in the external reflections of the Mihna incident, in which politics was also involved and different clans and groups played a leading role. The Mihna and its aftermath, a period of evolution or rupture in Islamic thought, was a period of intense sectarian influence and affected Islamic thought in political, social, epistemological, scientific and sectarian terms. In this article, the possible causes of the discussions on the Khalq al-Qur'an and the Mihna event are discussed, the effects of the sectarian factor on the Mihna event and the discussions on the Khalq al-Qur'an are investigated, and the post-Mihna period, in which these effects are intensely seen, is also scrutinized.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Kalam, Khalq al-Qur, Mihna, Ahl al-Hadith.

Kaynakça

• Ahmed Emin. (2004). Duha’l-İslâm (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Akoğlu, M. (2006). Mihne sürecinde Mu’tezile (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 474). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Bağdâdî, E. B. el-H. A. b. A. el-. (t.y.). Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selam (1-14). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Beyhakî, E. B. A. b. el-H. b. A. (1993). El-Esmâ ve’s-sıfat (1. bs, 1-2). Mektebetu’s-Sevâdî.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. C. (1992). Hadis-i Şerifler Işığında İlahi Kelamın Müdafaası (Halku Ef’ali’l-’İbad) Arapça-Türkçe Karşılıklı neşir (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Cu’fî. (t.y.). Halku Ef’ali’l-’İbad. Daru Maarif es-Suudiyye.
• Çetinkaya, M. (2021). Mezhebî Taassubun Hadis Yorumuna Etkisi. İnönü Üniversitesi.
• Çetinkaya, M., & Kubat, M. (2020). Mezhep Faktörünün Hadis Literatürüne Etkisi. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 11(2), 491-526.
• Darimî, Abdullah b. Abdurrahman ed-Darimî es-Semerkandî. Sünen-i Dârimî. Thk. Fevvaz Ahmed Zumerli, Halid es-Seb‘ el-Uleymî. 2 cilt. Karaçi: Kadîmî Kütübhane
• Dârimî, E. S. O. b. S. ed-. (2010). Er-Red ale’l-Cehmiyye (1. bs). el-Mektebetu’ş-Şâmiyye.
• Dırâr b. Amr, E. A. el-Gatafânî el-Kûfî. (2014). Kitabu’t-Tahrîş İlk Dönem Siyasi ve İtikadi İhtilaflarında Hadis Kullanımı (M. Keskin, Çev.). Litera Yayıncılık.
• Ebû Hanîfe, N. b. S. (1981). İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri (M. Öz, Çev.). Kalem Yayıncılık.
• Güler, Z. (2013). Yezîd b. Hârûn. Içinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 521-522). TDV Yayınları.
• Hansu, H. (2004). Mu‘tezile ve Hadis (1. bs). Kitabiyyat Yayınları.
• Hayyun, R. (2000). Cedelu’t-Tenzîl maa kitabi halki’l-Kur’an li’l-Câhız. Menşuratu Cemel.
• Hitti, P. K. (1989). Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 1-4). Boğaziçi Yayınları.
• Hodgson, M. G. S. (1993). İslamın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih: İslamın Klasik Çağı (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 1-3). İz Yayıncılık.
• İbn Hacer, E.-F. Ş. A. b. A. b. M. A. (1987). Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî (1-13). Kahire: Dârü’r-Reyyan li’t-Türas.
• İbn Hanbel, E. A. A. b. M. Ş. (2001). Müsned (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 1. bs, 1-50). Müessesetü’r-Risâle.
• İbn Hanbel, E. A. A. b. M. eş-Şeybânî. (2001). El-İlel ve ma’rifetü’r-ricâl (1-4). Dâru’l-Hânî.
• İbn İmrânî, M. b. A. (2001s). El-Enbâ fi tarihi’l-hulefâ (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 1. bs). Dârü’l-Ufuki’l-Arabiyye.
• İbn Kesîr, E.-F. İ. İ. b. Ö. (1999). Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 1-8). Dâru Tîbe Li’n-neşr ve’t-Tevzi’.
• İbn Kuteybe, E. M. A. b. M. b. K. ed-Dîneverî. (1999). Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs (2. bs). el-Mektebü’l-İslâm-Müessesetü’l-İşrâk.
• İbn Manzûr, E.-F. M. b M. b A. (t.y.). Lisanü’l-Arab (3. bs, 1-13). Dâru’s-Sadır.
• İbn Teymiyye, E.-A. T. A. b. A. (1997). Mecmûatü’l-fetâvâ (1-37). Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan.
• İbnü’l-Cevzi, E.-F. C. A. b A. b M. B. (1992). El-Muntazam fî tarihi’l-müluk ve’l-ümem (1-19). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr, E.-H. İ. A. b. M. b. A. el-Cezerî. (1997). El-Kâmil fi’t-tarih (1-10). Dâru’l-Kütübi’l-Arabî.
• Ka’bî, E.-K. A. b. A. b. M. el-Belhî. (2018). Kitabu’l-Makâlât ve maahu uyûnu’l-mesâil ve’l-cevabât (1. bs). Kuramer.
• Kâdi Abdülcebbâr, E.-H. b. A. el-Hemedânî. (1963). El-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye.
• Kaya, A. (2015). Mihne Hadisesi ve Hadis İlmine Etkileri Bakımından Mihnenin Sonuçları. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(1), 7-32.
• Kinânî, A. b. Y. b. A. (2002). Kitâbü’l-Hayde (2. bs). Mektebetu’l-Ulum ve’l-Hukm.
• Koçyiğit, T. (1989). Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar (4. bs). TDV Yayınları.
• Kubat, M. (2014). İslam Mezhepleri Tarihi. Kitap Dünyası.
• Lâlekâî, E.-K. H. b. H. b. M. et-Taberî er-Râzî. (2003). Şerhu usûli i’tikâdi Ehli’s-sünne ve’l-cemaat (8. bs, 1-8). Dâru Tîbe.
• Makrîzî, T. E.-A. A. b. A. el-. (2006). El-Mukaffa el-Kebir (2. bs, 1-8). Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî.
• Mehmet Çetinkaya, M. K. (2021). Hadis Edebiyatında Mezheplere Yaklaşım Farklılıkları. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 14(2), 1112-1163.
• Monique Bemards & John Nawas. (2003). The Geographic Distribution of Muslim Jurists During The First Four Centuries AH. Islamic Law and Society, 10(2), 168-181.
• Özafşar, M. E. (2017). İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı: Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). Otto Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2009). Sultan. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 37, ss. 496-497). TDV Yayınları. Patton, W. M. (1897). Ahmad Ibn Hanbal and the Mihna. E. J. Brill.
• Sabuni, E. M. N. A. b M. b E. B. (1995). Matüridiye Akaidi = el-Bidaye fi Usuli’d-Din (183). Ankara : Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Selamî, Z. A. b. A. b. R. (1987). Şerhu ‘İlelu’t-Tirmizî. Mektebetu’l-Menar.
• Sinanoğlu, M. (2020). MUATTILA. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/muattila Şehristânî, E.-F. T. M. b. A. (2001). El-Milel ve’n-nihal (1-2). Beyrut: Dârü’l-Ma’rife.
• Taberânî, E.-K. S. b. A. et-. (1984). El-Mu’cemü’l-kebîr (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 2. bs). Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi.
• Taberî, E. C. M. b. C. (1967). Tarihü’t-Taberî: Tarihü’r-rüsul ve’l-mülûk (2. bs, 1-11). Dârü’l-Ma’rife. Taş, M. (2017). Mihne Olayı, Cerh-Ta‘dîl ve Buhârî. BÜİFD, 7(10), 95-106.
• Teftâzânî, M. b. Ö. et-. (1999). Şerhu’l-akâid (S. Uludağ, Çev.; 4. bs). Dergah Yayınları.
• Tuğlu, N. (2005). Mihne Dönemi Tartışmalarının Hadis Rivayetine Yansıması (Buhârî Özelinde Bir Değerlendirme). Dini Araştırmalar, 8(23), 153-163.
• Ukaylî, E. C. M. b A. b M. b H. (2008). Kitabü’d-Du’afâ (1. bs, 1-7). Dâru Mecdi’l-İslam-Dâru İbn-i Abbâs.
• Ümit, M. (2010). Mihnne Sürecinde Hanefiler. Hitit Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 9(17), 101-130.
• Watt, W. M. (2001). İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri (E. R. Fığlalı, Çev.; 3. bs). Şa-to Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1989). Halku’l-Kur’ân. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 15). TDV Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1994). Ehl-I İsbât. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-isbat
• Yeprem, M. S. (2011). Matürîdî’nin Akide Risalesi ve Şerhi. TDV Yayınları.
• Zehebî, E. A. Ş. M. b. A. b. O. (1995). Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-rical (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Zehebî, Ş. M. b. A. b. O. ez-. (1993). Tarihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; C. 52). Dârüd’l-Kitâbi’l-Arabi.
• Zehebî, Ş. M. b. A. b. O. (1982). Siyeru a’lâmi’n-nübelâ (1-18). Müessesetü’r-Risâle.