İbn Hazm’ın Mantık Teorisinde Analoji Tartışması

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 2, 396 - 408, 30.07.2025

Gülümser Durhan

https://doi.org/10.55543/insan.1679741

Öz

İslam düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan İbn Hazm’ın mantık anlayışı, özellikle kıyas ve analojiye (kıyas-ı temsîlî) yönelik yaklaşımı, onun bilgi felsefesi açısından dikkate değer bir konumda yer almaktadır. İbn Hazm, mantığı kesin bilgiye ulaşmanın zorunlu bir aracı olarak görmekte ve yalnızca burhanî kıyasın bu amacı gerçekleştirebileceğini savunmaktadır. Aristoteles’in tümdengelimsel kıyas teorisini benimseyen İbn Hazm, analojiyi hem mantıksal olarak geçersiz bir akıl yürütme biçimi hem de dini hüküm üretimi açısından yetersiz bir yöntem olarak değerlendirmektedir. Dolayısıyla o, özellikle fıkıhçıların benimsedikleri bu, iki şey arasındaki benzerlikten hareketle biri için verilen hükmün diğeri için verilmesi şeklinde geçerli saydıkları kıyasa, yani analojiye karşı çıkmaktadır. Zira o, nesneler ya da olaylar arasında benzerlikler bulunabileceğini kabul etmekle birlikte, bu benzerliklerin zorunlu bir hüküm bağı doğurmadığını ileri sürmektedir. Ona göre, eğer benzerlik esas alınarak hüküm verilecek olursa, dünyadaki her şeyin birbiriyle bazı açılardan benzeşmesi nedeniyle aynı hükme tabi tutulması gerekirdi ki, bu sonuç, mantıksal olarak tutarsızdır. Bu nedenle, benzeşmeye dayalı akıl yürütmelerin bilgi üretmede geçerli bir yöntem olamayacağını savunmaktadır. Ezcümle İbn Hazm’ın kıyas anlayışını Aristoteles’in kıyas teorisiyle ilişkisi bağlamında inceleyen bu çalışma, onun analojiye yönelttiği eleştirileri epistemolojik ve mantıksal temelleriyle ortaya koymayı; böylece hem İbn Hazm’ın özgün mantık düşüncesine katkıda bulunmayı hem de klasik mantık kavramlarının İslam düşüncesi içindeki dönüşümüne ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Hazm , Mantık , Kıyas , Analoji , Burhan.

Kaynakça

• Acar, M.A. (2023). Bir zahiri iki kıyas: İbn Hazm’ın mantıki kıyas müdafaası ve fıkhi kıyas karşıtlığı. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 85-112. DOI: 10.56720/mevzu.1197809.
• Adang, C., Fierro, M. & Schmidtke, S. (Eds.). (2013). Ibn Hazm of Cordoba: The life and works of a controversial thinker (Handbook of oriental studies) (Handbook of oriental studies, 103). Boston: Brill.
• Apaydın, H. Y. (1999). İbn Hazm. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XX, 39-52.
• Aristoteles, (1996-a). Organon III: Birinci Analitikler. (Çev. R. Atademir). İstanbul: MEB Yayınları.
• Aristoteles, (1996-b). Organon V: Topikler. (Çev. R. Atademir). İstanbul: MEB Yayınları.
• Baykal, S. (2023). Primacy of the text and tyranny of the fuqahā’: Ibn Ḥazm's literalist methodology in the context of eleventh century Al-Andalus (Philosophy PhD Thesis). Queen Mary University of London. Chejne, A. G. (1984). İbn Hazm of Cordova on Logic. Journal of the American Oriental Society, 104(1), 57–72.
• Çapak, İ. (2007). İbn Hazm'ın mantık anlayışı. Usûl, 8 (2), 23- 46.
• El-Cabiri, M. Â. (1999). Arap-İslam kültürünün akıl yapısı. (Çev. B. Köroğlu, H. Hacak & E. Demirli). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İbn Hazm, (1991). Usûl-i din. (Çev. İ. Aydın). İstanbul: İnsan Yayınları.
• İbn Hazm, (2017). el-Fasl: Dinler ve mezhepler tarihi (Çev. H. İ. Bulut). Cilt. 1. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İbn Hazm, (2018). Et-Takrîb li-haddi’l-mantık: Mantık ve dinî ilimler. (Çev. İ. Çapak). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Rahman, S., Zidani, F. & Young, W. E. (2022). Ibn Ḥazm on Heteronomous Imperatives and Modality. A Landmark in the History of the Logical Analysis of Norms. McNamara, P., Jones, A.J.I. & Brown, M.A. (eds). Agency, norms, ınquiry, and artifacts: Essays in honor of risto hilpinen içinde (139-171), Synthese Library, vol 454. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-90749-5_8
• Sabra, A. (2013). Ibn Ḥazm’s Literalism: A Critique of Islamic Legal Theory. Adang, C., Fierro, M. & Schmidtke, S. (Eds.). Ibn Hazm of Cordoba: the life and works of a controversial thinker (Handbook of oriental studies) (Handbook of oriental studies, 103) içinde (97-160), Boston: Brill.
• Serdar, M. (2005). İbn Hazm'ın kelami görüşleri (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Stefaniuk, T. (2020). Human characters and morality in Ibn Ḥazm’s philosophical aphorisms. Kultura i Wartości, 30, 85-109. http://dx.doi.org/10.17951/kw.2020.30.85-109.