Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 301 - 324, 28.12.2021

Mucize Ünlü , Zarife Albayrak

https://doi.org/10.51533/insanbilimleri.1029781

Cited By: 4

Öz

Yakutların kızıl saçlı ve kırmızı elbiseli Rus bir kadın olarak tasavvur ettiği çiçek hastalığı, toplu ölümlere, hayatta kalanlarda ise körlüğe sebep olmuş, insanları ömürlerinin geri kalanını yüzlerindeki çiçek yarası iziyle yaşamaya mahkum etmiştir. İsmiyle müsemma olmayan çiçek hastalığı çoğunlukla çocuklarda görülmesine rağmen tüm yaş gruplarını da etkilemiş ve büyük nüfus kayıplarına yol açmıştır. Ağır sonuçları olan bu hastalık Osmanlı coğrafyasında da etkili olmuş, ortadan kaldırılabilmesi için bir taraftan halk bilinçlendirilmeye çalışılırken bir taraftan da hastalığı önlemek adına kurumsal gelişmelere ağırlık verilmiş ve çıkarılan nizamnameler ile hukuki yollara başvurulmuştur. Bu çalışmada hastalığı önlemek amacıyla alınan tıbbi önlemler, yayınlanan nizamnameler, kurumsal gelişmeler ve halkın çiçek salgınına karşı tutumu irdelenmiş, Osmanlı Devleti’nde zuhur eden çiçek salgınlarına ilişkin genel bir perspektif sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çiçek Salgını, Aşı Nizamnamesi, Aşılama, Karantina

An Evaluation of Smallpox in The Ottoman State

Öz

Smallpox, envisioned by the Yakuts as a Russian woman with crimson hair and a red dress, caused mass deaths, and condemned the survivors to blindness and to live the rest of their lives with smallpox scars on their faces. On the contrary to the innocent meaning of its name (flower in Turkish), smallpox is a disease mostly seen in children but also affected all age groups and caused great population losses. This disease, which had severe consequences, was effective in the Ottoman geography as well. In order to eradicate it, while trying to raise awareness of the public on one hand, institutional developments were aimed to prevent the disease on the other hand, and legal remedies were also applied with the issued regulations. In this study, the medical measures taken to prevent the disease, the published regulations, institutional developments and the attitude of the people towards the smallpox epidemic were investigated, and a general perspective on the smallpox epidemics in the Ottoman Empire was presented.

Anahtar Kelimeler

Smallpox Epidemic, Vaccine Regulation, Vaccination, Quarantine

Kaynakça

• Babıali Evrak Odası (BEO.) Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.) İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD.) Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) Plan, Proje ve Krokiler (PLK.p.) Sadaret Divan Mukavelenameler (A.DVN.MKL.) Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.) Düstur, Birinci Tertib, C. 7, Ankara 1941. Gazeteler: Balkanlar Basiret Gazetesi Ceride-i Havadis İzmir Gazetesi Sabah
• AĞIR, Sevda, Osmanlı’da Karantina Uygulama Süreçleri ve Tepkiler (1865-1914), Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
• AKTAŞ, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, Erzurum 2015.
• BENLİ, Kübra, Klasik Dönem Osmanlı Sağlık Sistemi ve Salgın Hastalıklar (1300-1600), Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2017.
• CANDEĞER, Ümmügülsüm, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Çiçek Hastalığı (1923-1960)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Çiçek, Ed. Şükran Köse-Fevzi Çakmak-Ahmet Çağrı Büke-Eren Akçiçek, Gece Kitaplığı, Ankara 2020, ss. 95-106.
• ÇIPA, H. Erdem, “McNeill’in “Salgınlar ve Halklar”ı Üzerine Düşünceler”, Toplumsal Tarih, S. 22, Ekim 1995, ss. 18-22.
• ÇİFTÇİOĞLU, Ferdi, II. Abdülhamid Dönemi İzmir’de Salgın Hastalıklar, Celal Bayar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2014.
• DEMİRHAN, Ayşegül, Kısa Tıp Tarihi, Bursa Üniversitesi Yayınları, Bursa 1982. Doktor Besim Ömer, Çiçek Hastalığı ve Suçiçeği, Kostantiniye 1310.
• DRAMUR, Rengin, “Osmanlı Devleti’nde Çiçek Aşısı Uygulaması”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7 Kasım 1997, C. 3, Ankara 2000, ss. 169-179.
• ENİS, Ayşe Zeren, Everyday Lives of Ottoman Muslim Woman: Hanımlara Mahsus Gazete (Newspaper for Ladies) (1895-1908), Boğaziçi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• EROĞLU, Haldun-DİNÇ, Güven-ŞİMŞEK, Fatma, “Osmanlı İmparatorluğunda Telkîh-i Cüderî (Çiçek Aşısı)”, Milli Folklor, C. 13, S. 101, 2014, ss. 193-209.
• ERTAŞ, Mehmet Yaşar-EĞNİM, Kağan, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Hastalıklar”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 10, 2011, ss. 83-108.
• GÜL, Abdulkadir, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazası’nda Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 41, Erzurum 2009, ss. 239-270.
• HULT, O.T., “Türkiye’de XVIII. Asrın Başında Çiçek Aşısı Tatbikine Dair”, Türk Tıb Tarihi Arşivi, Çev. Akdes Nimet Kurat, C. 4, S. 15, 1940, ss. 97-102.
• KARA, Ruhi-TÖREN, Arzu, “Aşık Veysel’in Şiirlerinde Eğitim”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 46, 2011, ss. 127-143.
• KARACAOĞLU, Emre, “Telkihhâne-i Şâhâne’nin Kuruluş Sürecine Dâir”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 38, S. 65, 2019, ss. 197-250.
• KARAİMAMOĞLU, Tolgahan, Ortaçağ Avrupası’nda Salgın Hastalıklar, Selenge, İstanbul 2021.
• KARAOĞLU, Ömer, “Salgınların İktisat Tarihi”, Covid-19 Pandemisinin Ekonomik, Toplumsal ve Siyasal Etkileri, Ed. Dilek Demirbaş, Veysel Bozkurt ve Sayım Yorğun, İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2020, ss. 1-24. Lady Montagu, Türkiye Mektupları 1717-1718, Çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, t.y.
• MERCAN, Burcu, XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Çiçek Salgınları ve Çiçek Hastalığı ile Mücadele, Kırklareli Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli 2017.
• NİKİFORUK, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• ÖZDEMİR, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2005.
• ÖZDEMİR, Seda, XIX. Yüzyılda Kastamonu Vilayeti’nde Salgın Hastalıklar, Karabük Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• PARMELE, Mary Platt, Kısa Fransa Tarihi Kabileden Üçüncü Cumhuriyet’e, Çev. Yasin Öner, İstanbul 2021.
• POLAT, İrfan, “Yakut ve Yukagirlerin Geleneksel Dünya Görüşünde Salgın Hastalıklarla İlgili Anlatı, İnanış ve Uygulamalar”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklara Özel Sayı, 2020, ss. 189-207.
• SAKAOĞLU, Necdet, “Osmanlı’da Salgınlar”, Toplumsal Tarih, S. 22, Ekim 1995, ss. 23-25.
• SARIYILDIZ, Gülden, “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, C. LVIII, S. 222, 1994, ss. 329-376.
• SARIYILDIZ, Gülden, “Karantina”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, ss. 463-465.
• SARIYILDIZ, Gülden, “Osmanlılarda Hıfzıssıhha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul 1998, ss. 319-321.
• TURHAN SARIKÖSE, Selma, XIX. Yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar, Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, Konya 2013.
• ÜNVER, A. Süheyl, Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul 1948.
• ÜNVER, A. Süheyl, Tıp Tarihi Yıllığı II., İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1983.
• YAĞCIOĞLU, Nuray, Tanzimat Sonrası Osmanlı’da Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• YAVUZ, Nuri-KARA, Abdullah, “19. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı ve Tedavi Yöntemlerine Dair Öneriler (Dr. Besim Ömer’e Göre)”, Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan, Ed. Burak Kocaoğlu, Ankara 2019, ss. 601-610.
• YILDIRIM, Nuran, “Salgın Afetlerinde İstanbul”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, Ed. Said Öztürk, İstanbul 2010, ss. 109-184.
• YILDIRIM, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1985, ss. 1320-1338.
• YILDIRIM, Nuran, “İstanbul’da Nöbet Mahalleri-Nöbet Eczaneleri (1845-1895)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 6, S. 2, 2005, ss. 151-182.
• YÜKSEL, Ayhan, “Doğu Karadeniz’de Çiçek Salgını ve Tirebolu’da Aşı Kampanyası (1863)”, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu 09-11 Ekim 2008 Bildiriler, C. I, Ankara 2009, ss. 367-390.
• https://bilimveutopya.com.tr/turklerde-cicek-asisi, Erişim Tarihi: 03.11.2021