Türk Töresinin Hazineleri Kutsal Şaman Elbiseleri İkonografisi

Yıl 2017, Özel Sayı 2, 461 - 475, 22.12.2017

Kevser Gürcan Yardımcı

Öz

Dünyanın pek
çok noktasında bugün hala varlık gösteren Şamanizm’in, en orijinal halinin Asya
ve Sibirya bölgesinde görüldüğü araştırmacıların ortak görüşe sahip oldukları
bir konudur. Bu sebeple Asya ve Sibirya bölgesinde geçmişte ve bugün Şaman
inanç sistemini benimsemiş olan Türk halklarının Şamanlarına ait elbiseler
hayli önemli ancak özellikle dini ve siyasi nedenlerle yok edilmiş olmaları
sebebiyle de ulaşılması güç materyallerdir. Türk halklarında  “Kamlık” olarak varlık gösteren ve atalar
kültüne dayalı olarak doğa ile uyumlu yaşamı esas alan Şaman inanç sistemi
için, uluslararası literatürde “Şamanizm” terimi kullanılmakta ve uygulayıcısı
olan kişi de “Şaman” olarak tanımlanmaktadır. Bu inanç sisteminin sınırları
içerisinde Şaman, hayvanlar, bitkiler, dağlar, nehirler gibi yeryüzü
varlıklarının yanı sıra yeraltı ve yerüstü güçleriyle de gerekli durumlarda
iletişim kurabilmekte, Tanrılar-insanlar-ruhlar arasındaki karşılıklı talepleri
iletebilmektedir. Sağlıklı ve huzurlu bir yaşamın sırrı, doğa
varlıkları ve doğa üstü güçlerle aradaki memnuniyeti ve dengeyi
koruyabilmektedir. Şaman
inanç sisteminin teolojik esaslarının, temel prensipleri ve dogmalarının
kendine ait yazılı kaynaklarının olmaması, anlaşılabilmesini güçleştirmektedir.
Bu durum, Şaman dünya görüşünün tanımlanması ve çözümlenmesinde, mevcut
materyallerin derinlemesine araştırılarak analiz edilmesini zorunlu hale getirmektedir.
Bu materyallerin başında, Şaman’ın ritüeller sırasında kullandığı kutsal
giysileri gelmektedir. Şamanik geleneklerin ve
kültürel kodlarının oluşumunun temel faktörlerini bünyesinde barındıran Şaman
elbiseleri, simgesellik yüklü donanımları ile Şaman inanç sisteminin
tanımlanması ve sınırlarının çizilmesinde belirleyici faktör olmalarının
yanısıra kültürel çeşitlilik dikkate alınarak bölgesel saptamaların
yapılabilmesi için de kaynak oluşturmaktadırlar. Esasın korunması ile birlikte,
Şaman’ın yardımcı ruhları ve buna bağlı olarak değişkenlik gösteren Şaman
elbiselerinin biçimi ve donanımı, özgün birer nesne olmaları ile birlikte soyut
Şaman uygulamaların somut bir göstergesidirler. Bu çalışmada amaç, hazırlanma sebepleri, süreçleri,
prensipleri, kullanımı sırasındaki zaman-mekan-kavram değişkenleri ile üzerinde
bulundurduğu, neredeyse tüm evreni temsil eden nesnelerle birlikte özgün bir
giysi formu olarak karşımıza çıkan Türk Şaman elbiselerinin ve ilgili
ritüellerin analiz edilerek, söz konusu halkların inanç ve düşünce yapısının
değerlendirilmesidir.

Anahtar Kelimeler

Türk Şamanlığı, Şaman Elbiseleri, Simgesellik

The Treasury of Turkish Tradition; Sacred Shaman Clothes Iconography

Öz

Still observed
in many corners of the modern world, Shamanism is considered to have its most
original form in Asia and Siberia; which is a consensus of researchers in our
present day. For this reason, the clothes of Shamans belonging to the Turkic
nations who adopted Shaman belief system in Asia and Siberia both in the past
and in our present day are extremely important; however, they are also the
materials that are difficult to observe because of being destroyed for
political and religious reasons.

For Shaman
belief system, which is based on ancestors that exist as “Kamlık” in Turkic
nations, and which considers a lifestyle that is in agreement with the nature
as the main principle, the term “Shamanism” is used in the international
literature, and the applying person is called as “Shaman”. Shaman, who is
considered within the borders of this belief system, could establish
communication with underground powers and with the powers on the ground as well
as with animals, plants, mountains, rivers when necessary; and convey the
demands between god-humans-spirits. The secret of a healthy and peaceful life
lies in preserving the satisfaction and balance between creatures in the nature
and supernatural powers. The lack of written sources for Shamanism showing the theological
principles, basic principles and dogmas make it difficult to understand it.
This situation makes it compulsory to analyze the existing materials to define
and analyze the Shamanic world view. The most important material among these is
the sacred clothes used by Shaman in rituals. Shaman clothes host the basic
factors of forming the Shamanic traditions and cultural codes, and constitute a
precious source for the definition of accessories that are full of symbolism
and to define the Shaman belief and set its limits by considering cultural
diversity and regional deviations. Although the basic elements are preserved,
Shaman clothes vary depending on the helping spirits of the Shaman, and their
shapes and accessories denote specific objects, and are concrete indicators of
Shaman practices.

The purpose in
this study is to analyze the Shaman clothes and relevant rituals in terms of
the reasons for preparations, processes, principles, and the objects on which
the time-place-concept variables are considered to represent almost the whole
universe, which makes Shaman clothes to be considered as a specific form, and
to evaluate the belief and intellectual structure of the relevant people.

Anahtar Kelimeler

Turkic Shamanism, Shaman Clothes, Symbolism

Kaynakça

• Agapitov, NN., Khangalov MN., (1883). ‘Materialy dlia izucheniia shamanstva Sibiri: shamanstvo u Buryat Irkutskoi gubernii (Materials for he Study of Shamnism in Siberia: Buryat Shamanism in Irkutsk Guberniia)’, Izvestiia Vostochno-sbirskago otdela Russkago geograficheskago obshchestva. 14: 1-2: 46 - 55.
• Alekseenko, EA., (1996). ‘Categories of the Ket Shamans’, Shamanism in Siberia. Eds. Vilmos Diószegi, Mihaly Hoppál, International Society for Shamanistic Research, Vol.2, Budapest: Akadémiai Kiadó. 33 - 42.
• Alekseyev, NA. (2013). Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi. Çev. Metin Ergun, Konya: Kömen Yayınları.
• Alekseyev, NA. (1980). Rannie formy religii tyurkoyazychnykh narodov Sibirii. Novosibirsk: Nauka.
• Alizade, R. (2012). Türk Mitolojisinde Kültler. İstanbul: Aydın Üniversitesi Yayınları.
• Anohin, AV., (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Çev. Z. Karadavut, J. Meyermanova, Konya: Kömen Yayınları.
• Arslan, AA. (2007). ‘Orta Asya Türk ve Amerika Kızılderili Şamanlarının Giysileri’ Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. 51-81.
• Cambell, J., (1988). Historical Atlas Of World Mythology Vol: I The Way Of The Animal Powers Part : II Mythologies of the Greathunt. New York: Perennial Library Harper & Row Publishers.
• Czaplicka, MA. (1990). Shamanism in Siberia. United Kingdom: Lightning Source UK Limited Ltd.
• Çoruhlu, Y. (1995). ‘Türk Sanatında Köpek Figürlerinin Sembolizmi’, Toplumsal Tarih. III-14: 20-25.
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Kömen Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (1995). ‘Türk Sanatı’nda Görülen Geyik Figürlerinin Sembolizmi’, Toplumsal Tarih. III-18: 33-42.
• Çoruhlu, Y. (2010). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Davletov, T.B. (2007). ‘Kamlık İnancında Kam (Şaman) ve Kümelenme Geleneği Üzerine’ Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. 89 - 96.
• Devlet, E. (2001). ‘Rock Art and yhe Material Culture of Siberian and Central Asian Shamanism’ The Archaeology of Shamanism, Ed. Neil S. Price, London-New York. 43 - 55.
• Dioszegi, V. (1968). ‘The Problem of the Ethnic Homogeneity of Tofa (Karagas) Shamanism’, Popular Beliefs and Folklore Tradition in Siberia, Ed. Vilmos Diószegi, Budapest: Akadémiai Kiadó. 239 - 329.
• Eliade, M. (1999). Shamanism İlkel Esrime Teknikleri. Çev. İsmet Birkan, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Findeisen, H., Gehrts, H. (1983). Die Schamanen Jagdhelfer und Ratgeber, Seelenfahrer, Künder und Heiler, Köln: Eugen Diederichs Verlag.
• Gemuev, IN. (1989). ‘Bear Cult in Western Siberia’, Uralic Mythology and Folklore. Eds. M. Hoppál and J. Pentikäinen, Budapest: Etnographic Institute of the Hungarian Academy of Sciences.
• Halifax, J. (1982). Shaman The Wounded Healer, London: Thames and Hudson.
• Harva, U. (2014). Altay Panteonu, Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. Çev. Ömer Suveren, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hoppál, M. (2012). Avrasya’da Şamanlar. Çev. Bülent Bayram - H. Şevket Çağatay Çapraz, Istanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hoppál, M. (1993). ‘Shamanism: Universal Structures and Regional Symbols’, Shamans and Cultures, Ed. Mihaly Hoppál-Keith D. Howard, Budapest: Akademiai Kiado, Los Angeles: International Society for Trans-Oceanic Research. 181 - 192.
• Hoppál, M. (1993). ‘Studies on Eurasian Shamanism’, Shamans and Cultures, Ed. Mihaly Hoppál - Keith D. Howard, Budapest: Akademiai Kiado, Los Angeles: International Society for Trans-Oceanic Research. 258 - 288.
• Hoppál, M. (2013). Shaman and Sembols Prehistory of Semiotics in Rock Art. Budapest: International Society for Shamanistic Research.
• İnan, A. (2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ivanov, SV. (1978). ‘Elementı Zaşitnogo Dospeha v Şamanskoy Odejde Naradov Zapadnoy i Yujnoy Sibiri’, Etnografiyac Narodov Altaya i Zapadnoy Sibiri. Novosibirsk.
• Jakobsen, MD. (1999). Shamanism Traditional and Contemporary Approaches to the Mastery of Spirits and Healing, New York: British Library Cataloguing in Publication Data, Berghahn Book.
• Kasten, E. (2009). Schamanen Sibiriens Magier Mitter Heiler. Stuttgart: Linden Museum.
• Kenin Lopsan, MB. (1999). ‘Tuvaların Eski Gelenekleri’, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 8: 458-468.
• Kenin Lopsan, MB. (1996). Shamanic Songs and Myths of Tuva, (ISTOR Books Vol.6) Ed. Mihaly Hoppál, Budapest: Akademia Kiadó.
• Ksenefontov, GV. (1929). Samanizm i Hristianstvo. İrkutsk: Hrestes.
• Ksenefontov, GV. (2011). Yakut Şamanlığı. Trans. Atilla Bağcı, Konya: Kömen Yayınları.
• Lewis, I. Myrddin (1971). Ecstatic Religion An Anthropological Study of Spirit Possession and Shamanism USA: Penguin Books.
• Lewis W., David J. (1997). Harnessing the brain:vision and shamanism in Upper Paleolithic Western Europe, Beyond Art: Pleistocene Image and Symbol. Ed. M. Conkey, O. Soffer, D. Stratmann and N.G. Jablonski, San Francisco: University of California Press.
• Meletinksy, EM. (1980). ‘The epic of Raven among the Paleoasiatics: relations between Northern Asia and Northwest America in folklore’ Diogenes. Vol.28, 110: 98-133.
• Pentikainen, J. (1998). ‘The Shamans and Shamanism’, Shamans. Eds. Juha Pentikäinen, Toimi J. Jaatinen, .., Tampere: Tampere Museums Publications. 29 - 50.
• Potapov, LP. (2012). Altay Şamanizmi, Çev. Metin Ergun, Konya: Kömen Yayınları.
• Prokofyeva, ED. (1971), Şamanskie Kostyumı Narodov Sibiri”, Religioznıe Predstavleniya i Obryadı Narodov Sibiri v. XIX – naçale XX v. Leningrad.
• Russian Museum of Ethnography (2006) Between the Worlds Shamanism of the Peoples of Siberia (from the Collection of the Russian Museum of Ethnography: an Album). Eds. V. Gorbacheva, K. Solovyeva, Moskow: Khudozhnik i Kniga Publishers.
• Sieroszewski, VL. (1896), ‘Yakuty: Opyt Etnograficheskogo Issledovania’, Russkoe Geograficheskoe Obshchestvo. 625-651.
• The National Museum of Denmark (2007), Peoples of the Earth. Kopenhag: Guides to the National Museum Ethnographic Collection.
• Vajnstejn, SI. (1996), ‘The ērens in Tuva Shamanism’, Shamanism in Siberia. Eds. Vilmos. Diószegi, Mihaly Hoppál, Society for Shamanistic Research, Vol.2. Budapest: International Akadémiai Kiadó. 167 - 177.
• Znamenski, AA. (2003), Shamanism in Siberia Russian Records of Indigenous Spirituality. Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers.