THE OPPOSITION OF A POSITIVIST YOUNG TURK AGAINST THE TEMPORARY LAW PRACTICES OF THE UNION AND PROGRESS PARTY: AHMET RIZA BEY AND HİS ACTİVİTY AT THE AYAN ASSEMBLY

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 57 - 76, 24.06.2025

Serap Sarıhan

https://doi.org/10.29228/inture.28

Öz

Between 1908 and 1912 Ahmet Rıza Bey, the founder and ideologue of the Committee of Union and Progress (İttihad ve Terakki Cemiyeti, CUP), collaborated with the organisation in a relationship that gradually declined. Having fallen out with the organisation over intellectual and operational disagreements, he began to oppose CUP from his seat in the Ayan Assembly (Meclis-i Ayan), to which he had been appointed in 1912.
Between 1914 and 1918, during the six legislative years in which the Ayan Assembly convened, twelve draft laws were submitted to the Assembly, seven of them authored by Ahmet Rıza Bey. His proposals targeted kanun-ı muvakkatler that enabled the CUP to make decisions swiftly and without oversight. Ahmet Rıza drafted these bills to prevent the enactment of any kanun-ı muvakkatler that he regarded as incompatible with his own positivist ideology.
Between 1913 and 1918 the CUP, the era’s dominant political force, held the reins of the executive and commanded majorities in both the Chamber of Deputies (Meclis-i Mebusan) and the Ayan Assembly. Consequently, Ahmet Rıza Bey’s parliamentary opposition never reached a point at which it could jeopardise CUP hegemony.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Rıza Bey , Party of Union and Progress , Positivism , The World War I , Senate

İTTİHAT VE TERAKKİ FIRKASI'NIN KANUN-I MUVAKKAT UYGULAMALARINA KARŞI POZİTİVİST BİR JÖN TÜRKÜN MUHALEFETİ: AHMET RIZA BEY VE MECLİS-İ AYAN'DAKİ ETKİNLİĞİ

Öz

Ahmet Rıza Bey, kurucusu ve ideoloğu olduğu İttihat ve Terakki Cemiyeti ile 1908-1912 yılları arasında giderek azalan bir uyum içerisinde çalışmıştır. Fikirsel ve eylemsel anlaşmazlıklar üzerine Cemiyet ile arası açılan Ahmet Rıza Bey, 1912 yılında atandığı Ayan Meclisinde Cemiyete karşı muhalefete başlamıştır.
1914-1918 yılları arasında altı toplantı yılı boyunca görev yapan Ayan Meclisine on iki kanun teklifi sunulmuş ve bunlardan yedisi Ahmet Rıza Bey tarafından hazırlanmıştır. Ahmet Rıza Bey’in teklifleri, İttihatçıların hızlı ve engelsiz karar almalarını sağlayan kanun-ı muvakkatlere yönelik olmuştur. Ahmet Rıza Bey, kendi pozitivist ideolojisi ile bağdaşmayan kanun-ı muvakkatlerin yürürlüğe girmesini engellemek amacıyla kanun teklifleri hazırlamıştır.
1913-1918 arasının en büyük siyasal gücü olan ittihat ve Terakki Fırkası hem yürütme gücünü elinde bulundurmuş hem de Meclis-i Mebusan ve Ayanın çoğunluğunu oluşturmuştur. Bu nedenle Ahmet Rıza Bey’in İttihat ve Terakki Fırkasına karşı yaptığı muhalefet İttihatçıların egemenliğini sarsacak düzeyde olamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Rıza Bey , İttihat ve Terakki Fırkası , Meclis-i Ayan , Pozitivizm , Birinci Dünya Savaşı

Etik Beyan

Makale etik kurul belgesi gerektirmemektedir.

Destekleyen Kurum

Bu çalışma için herhangi bir kurum ve kuruluştan destek almadım.

Teşekkür

Makalenin yazımında yol gösteren ve destek olan tez danışmanım Prof. Dr. Işıl ÇAKAN HACIİBRAHİMOĞLU'na teşekkür ederim.

Kaynakça

• Ahmed Rıza, Anılar, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul 2001.
• AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (Mutlakıyete Dönüş 1918-1919), Cilt: 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2004.
• AKŞİN, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, İstanbul 1987.
• AKŞİN, Sina, “Jön Türkler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 2, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
• ATAY, Falih Rıfkı, Zeytindağı, Bateş Yayınları, İstanbul 1981.
• AVCI, Ömer, Ahmet Rıza Bey'in Fikirleri ve Siyasal Faaliyetleri (1894-1914), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2023.
• BAKAR, Bülent, Ermeni Tehciri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2021.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt: 3, Kısım:1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
• BİREN, Mehmet Tevfik, “Bir Devlet Adamının” Mehmet Tevfik Bey’in (Biren) II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, (haz. F. Rezan Hürmen), Cilt: 2, Arma Yayınları, İstanbul 1993.
• BLEDA, Mithat Şükrü, İmparatorluğun Çöküşü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1979. Cavid Bey, Meşrutiyet Ruznamesi, (haz. Hasan Babacan ve Servet Avşar), Cilt: 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• DOĞRU, Cem, “I. Dünya Savaşı Döneminde Ekonomide Bir Kurumsallaşma Çabası: İaşe Nezareti”, Sosyal Bilimler Metinleri, No:4, 2009, s. 1-24.
• EBÜZZİYA, Ziyad, “Ahmed Rıza (1858-1930)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 2, İstanbul 1989, s. 124-127.
• ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları 1876-1982, Milliyet Yayınları, İstanbul 1982.
• ESİRGEN, Seda Örsten, “Türk Hukuk Tarihinde Kanun-ı Muvakkat Kavramı ve Uygulaması”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 71, Sayı:1, 2022, s. 477-513.
• GAZEL, Ahmet Ali, “Osmanlı Devleti’nde Parlamento Fesihleri 1877-1920”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 35, Bahar 2022, s. 67-101.
• GÜNDÜZ, Mustafa - BARDAK, Musa, Eğitimci Bir Jön Türk Lider Ahmet Rıza Bey ve “Vazife ve Mesuliyet” Eserleri, Divan Kitap, İstanbul 2011.
• GÜNEŞ, İhsan, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci I. ve II. Meşrutiyet, Cilt: 2, TBMM Yayınları, Ankara 1997.
• HELVACI, Pelin, Prince Sabahattin (1878-1948) and His Place in Ottoman Intellectual Development, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri İnkılap Tarihi Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
• IŞIN, Ekrem, “Osmanlı Modernleşmesi ve Pozitivizm”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 2, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
• İBA, Şeref, Parlamento İç Tüzük Metinleri Osmanlı’dan Günümüze, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• KANDİL, İsmail, Meclis-i Mebusanın Çalışmaları (1914-1918), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2023.
• KARATAŞER, Büşra, 1914-1923 Arası İstanbul’un İaşesi ve İhtikâr Sorunu, Nobel Yayınları, Ankara 2019.
• KAYIRAN, Veysi, Reis Paşalar Birinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Meclis Başkanlığı Kurumu (1877-1950), Berikan Yayınevi, Ankara 2011.
• KÖKSAL, Osman, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harbi Örfiler 1877-1922, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1996.
• MALKOÇ, Eminalp, Ebü’l-Ahrâr Ahmet Rıza Bey Bir Pozitivistin Hayatı Yazışmaları ve Düşünce Dünyası, Der Yayınları, İstanbul 2017.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
• McCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), (çev. Fatma Sarıkaya), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Meclis-i Mebusan Üçüncü Devre-i İntihabiye Resmi ve Umumi Fihristi, Meclis-i Mebusan Matbaası, Dersaadet 1335. Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskanı, (haz. Recep Karacakaya, vd.), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın NU:91, Ankara 2007.
• RAMSAUR, Ernest Edmondson, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (çev: Nuran Ülken), Sander Yayınları, İstanbul 1972.
• SAATÇİ ATA, Meltem Begüm, Ahmed Rıza Bey’in Kamunun Eğitimi Üzerine Görüş ve Faaliyetleri, Sonçağ Yayınları, Ankara 2018.
• SİMAVİ, Lütfi, Sultan Reşad ve Sultan Vahideddin Dönemlerinde Sarayda Gördüklerim, (haz. Fatih Akyüz ve Fatih Tetik), Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• SÖNMEZ, Erdem, Ahmed Rıza Bir Jön-Türk Liderinin Siyasi-Entelektüel Portresi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul 2012.
• SÖNMEZ, Veysel, “Auguste Comte (1798-1857) Pozitivizm (Olguculuk)”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 3, 2010, s. 161-163.
• ŞİMŞİRGİL, Ahmet - EKİNCİ, Ekrem Buğra, Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, KTB Yayınları, İstanbul 2008.
• TEMİZGÜNEY, Firdes, Emval-i Metruke Meselesi Ermenilerden Kalan Mallar 1915-1923, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• TEMO, İbrahim, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Kurucusu ve 1/1 No’lu Üyesi İbrahim Temo’nun İttihad ve Terakki Anıları, Arba Yayınları, İstanbul 2000.
• TOPRAK, Zafer, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, Kaynak Yayınları, İstanbul 2016.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul 1975.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler İttihat ve Terakki Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt: 3, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.