Mehmed Hurşîd Paşa’nın Seyâhatnâme-i Hudûd Adlı Eserine Göre Osmanlı-İran Sınır Aşiretleri: Celali, Zilanlı, Haydaranlı Ve Sıbki Aşiretleri

Yıl 2023, , 127 - 150, 30.06.2023

İbrahim Çakır

https://doi.org/10.33201/iranian.1230814

Öz

Osmanlı Devleti’nin Doğu sınırlarında yer alan Bayezid Sancağı ve civarında bulunan aşiretlerden Celali, Zilanlı, Haydaranlı ve Sıbki aşiretleri, XIX. yüzyılda Osmanlı-İran ilişkilerinde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Bu aşiretlerden kaynaklı olanlar da dâhil, iki devlet arasında sorun kaynağı olan meselelerin görüşülmesi için 1843-47 yılları arasında yapılan Erzurum Konferansı’nda bir tahkik komisyonu kurulmuştur. İki devlet arasındaki sınırları tespit ederek sorunlara sebep olan meseleleri bir çözüme kavuşturmayı amaçlayan komisyonda Osmanlı ve İranlı yetkililerin yanı sıra İngiliz ve Rus mümessilleri de yer almıştır. Bu yönüyle uluslararası bir hüviyet kazanan komisyona Osmanlı Devleti adına kâtip olarak katılan Mehmed Hurşîd Paşa, komisyon üyeleriyle beraber 1848-1852 yılları arasında Basra Körfezi ile Bayezid Sancağı arasındaki bölgeleri gezmiş ve seyahati boyunca gördüklerini ve edindiği bilgileri Seyâhatnâme-i Hudûd adlı eserinde kaleme almıştır. Hurşîd Paşa’nın gördüğü ve eserine dâhil ettiği konulardan biri de çoğunluğu Bayezid Sancağı ve civarında yer alan Celali, Zilanlı, Haydaranlı ve Sıbki aşiretleridir. Hurşîd Paşa aşiretler hakkında verdiği bilgileri çoğunlukla bizzat gözlemlerine dayalı olarak ifade etmektedir. Fakat bazı noktalarda rivayetlere dayanarak bilgiler verdiği de olmuştur. Bu makalede, eserde bahsi geçen bu dört aşiret hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Celali, Zilanlı, Haydaranlı, Sıbki, Bayezid Sancağı

Ottoman-Iranian Border Tribes in Mehmed Hursid Pasha's Work Titled Seyâhatnâme-i Hudûd: Celali, Zilanli, Haydaranli and Sibki Tribes

Öz

The Celali, Zilanlı, Haydaranlı and Sıbki tribes around and in Bayezid Sanjak, located in the eastern borders of the Ottoman Empire, had an important place in the Ottoman-Iranian relations in the 19th century. An investigation commission was established at the Erzurum Conference held between 1843-47 to discuss the issues that were the source of problems between the two states, including the problems caused by these tribes. In addition to Ottoman and Iranian officials, British and Russian representatives took part in the commission, which aimed to examine and resolve the issues that caused problems, by observing the borders between the two states. Mehmed Hurşid Pasha, who joined the commission, which gained an international identity with this aspect, as a clerk on behalf of the Ottoman Empire, visited the regions between the Persian Gulf and Bayezid Sanjak with the members of the commission between 1848-1852 and wrote down what he saw and acquired during his travels in his work called Seyâhatnâme-i Hudûd. One of the subjects that Hurşîd Pasha saw and included in his work was the Celali, Zilanlı, Haydaranlı and Sıbki tribes, most of which were located around and in the Bayezid Sanjak. Hurşid Pasha mostly expresses the information he gives about tribes based on his own observations. However, at some points, he also gave information about the rumors. In this article, information is given about these four tribes mentioned in the work.

Anahtar Kelimeler

Celali, Zilanli, Haydaranli, Sibki, Sanjak of Bayezid

Kaynakça

• Aykun, İ. (1995). Erzurum konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran hudut antlaşması, (Kayıt No: 42643), [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• BOA, Bâb-ı Âsâfi Divan-ı Hümâyun Mühimme Kalemi (A.}DVN.MHM.), 18-52.
• BOA, Cevdet Dahiliye (C..DH..), 24-1196.
• BOA, Cevdet Hariciye (C..HR..), 171-8507; 171-8511; 171-15208.
• BOA, Divan-ı Hümâyun Sicillatı Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d…), 115-3001.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektûbî Kalemi Evrâkı, (HR.MKT.), 29-63; 202-58; 253-85.
• BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı Belgeleri (HR.SYS.), 2931-95; 2931-104.
• BOA, Hatt-ı Hümâyun (HAT), 4-105; 445-22266; 446-22291; 625-30883; 718-34245; 722-34418; 789-36774; 790-36808; 811-37227; 815-37282; 901-39612; 1029-42833; 1315-51269.
• BOA, İrade Hariciye (İ..HR..), 16-787; 56-2606; 68-3297.
• BOA, İrade Meclis-i Vâlâ (İ..MVL.), 132-3551; 323-13765.
• BOA, İrade Mesail-i Mühimme (İ..MSM.), 52-1345.
• BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), 253-86.
• BOA, Mektûbî Kalemi Nezaret ve Devair Evrâkı (A.}MKT.NZD.), 2-41.
• BOA, Sadâret Divan-ı Hümâyun Mühimme Kalemi Evrâkı (A.}DVN.MHM), 18-52.
• BOA, Sadâret Kektûbî Kalemi Umum Vilayet Evrâkı (A.}MKT.UM.), 21-9.
• BOA, Sadâret Mektûbî Kalemi Evrâkı (A.}MKT.), 149-46.
• BOA, Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrâkı (A.}MKT.MVL), 12-66; 18-34; 19-68.
• BOA, Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Evrâkı (A.}MKT.MHM.), 91-59; 97-25.
• Derviş Paşa, (t.y.). Tahdid-i Hudud-i İraniyye, İBB Atatürk Kitaplığı.
• Fener, A. (2015). Hadd-i hudud-ı saltanat-ı seniyye: Derviş Paşa’nın Tahdid-i Hudud-ı İraniye adlı eseri ışığında Osmanlı-İran sınırı, (Kayıt No.429346), [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Halaçoğlu, Y. (1991). Aşiret, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4(9), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu’da aşiretler, cemaatler, oymaklar (1453-1650), C. 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karataş, Y., & Kul, E. (2012). XIX. yüzyılın sonlarında Bayezid Sancağı’ndaki aşiretler ve iskân politikası, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1(48), 343-364. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2887/39955
• Kaya, H. (2017), 19. yüzyılın birinci yarısında aşiretler ve demografik yapı: Bayezid Sancağı, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(5), 2594-2612. https://dergipark.org.tr/tr/pub/itobiad/issue/31500/339228
• Kurşun, Z. (2000). Mehmed Hurşid Paşa’nın Seyahatnâme-i Hudud adlı eserine göre XIX. yüzyıl ortalarında Bâyezid Sancağı, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2, 93-114, https://tkidergisi.com/tki-dergisi/mehmed-hursid-pasanin-seyahatname-i-hudud-adli-eserine-gore-xix-yuzyil-ortalarinda-bayezid-sancagi
• Mehmed Hurşid Paşa, (1300). Tahdid-i hudud-i İraniyye me’muriyetiyle fi 28 safer sene (12)65 ve fi 11 kanun-u sâni sene (12)64 tarihinde taraf-ı Devlet-i Aliyye’den i’zam buyurulmuş olan müteveffa Derviş Paşa ile birlikte bulunan Ankara valisi esbak müteveffa Hurşid Paşa tarafından kaleme alınmış olan layiha, Mahmud Bey Matbaası.
• Mehmed Hurşid Paşa, (1997). Seyâhatnâme-i hudûd, Haz. Alâattin Eser, Simurg Yayınları.
• Muahedat Mecmuası, (1297). C. 3, Ceride-i Askeriye Matbaası.
• Orhonlu, C. (1963). Osmanlı İmparatorluğunda aşiretleri iskân teşebbüsü (1691-1696), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı yer adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nu: 21.
• Sykes, M. (1908). The Kurdish tribes of the Ottoman Empire, The journal of the royal anthropological institute of great Britain and İreland, 38, 451-486. https://doi.org/10.2307/2843309
• Türkay, C. (2001). Başbakanlık arşivi belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nda oymak, aşiret ve cemaatler, İşaret Yayınları.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, (BOA), Bâb-ı Âsafi amedi kalemi (A.}AMD), 13-35; 24-63; 69-18.
• Uluerler, S. (2009). XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı-İran siyasî ilişkileri (1774-1848), (Kayıt No.227497), [Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Uluerler, S. (2015). Osmanlı-İran sınır tespiti ve güvenliği açısından bazı aşiretlerin çıkardığı sorunlar, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(2), 249-268. https://doi.org/10.18069/fusbed.94536
• Uluerler, S. (2015). Osmanlı – İran sınır ve aşiret (1800-1854), Sonçağ Yayınları.