Pehlevî Dilinde Yaşayan En Eski Kahramanlık Anlatısı: Yâdgâr-i Zerîrân

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 105 - 137, 31.12.2019

Oğuzhan Özoğlu

https://doi.org/10.33201/iranian.594633

Öz

Yâdgâr-i Zerîrân (Ayādgār ī
Zarērān), Keyanî hükümdarı Viştasp’ın
Zerdüştîliğe intisabı nedeniyle Hunlar ile Keyanîler arasında yaşanan savaşı
konu edinmektedir. Bu eser, Pehlevi dilinde günümüze ulaşmış en eski
kahramanlık anlatısıdır. Bir taziyename olan Yâdgâr-i Zerîrân’ın
Partça bir metne dayandığı düşünülmektedir. Sasaniler döneminde başlayan
derleme faaliyetleri esnasında Sasani Pehlevicesine çevrilmiştir; buna rağmen
metinde, Partçanın izi görülmektedir. Yâdgâr-i
Zerîrân’ın bir şiirden çevrilmiş olduğu düşüncesi ise daha fazla kanıt
gerektirmektedir. Hudayiname/şehname türü eserlere ve özellikle Dakikî’nin Geştaspnâmesine
ve Firdevsî’nin Şehnamesine ilham veren bu eserde, Zerdüşt’e hiç atıf
yapılmaması ilgi çekicidir. 346 satır ve 114 bent şeklinde Mihrâbân
Keyhüsrev’in yazmaları (MK Kodeksi) arasında günümüze ulaşan eserin, farklı
dillerde birçok çevirisi bulunmaktadır. Bu makalede, Yâdgâr-i Zerîrân’ın
tarihlendirilmesi tartışılmış, eser ve kahramanları tanıtılmış, eserin Pehleviceden
çevirisi araştırmacılara sunulmuş ve diğer çeviriler ile karşılaştırma
yapılmıştır. Bu karşılaştırma ile araştırmacıların, metindeki müphem ifadeleri
nasıl yorumladığı gösterilmiştir. Makale, Türkiye’deki Sasani kültürü
araştırmacılarına, Pehlevî dilindeki en eski kahramanlık anlatısını tanıtmayı
amaçlamaktadır. Metinde geçen dini kavramlar ve semboller, Zerdüştîlik
araştırmalarına katkı sağlamak amacıyla ayrıca değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yâdgâr-i Zerîrân, Zerîr, Viştasp, Zerdüştîlik, Pehlevice

The Earliest Surviving Narrative of Heroism in Pahlavi Language: Ayādgār ī Zarērān

Öz

“Memorial of Zarēr” (Ayādgār ī Zarērān) describes the story of war
between the Xiyōns and the Kayanids that began with King Vishtasp accepted an
invitation by Zoroaster. This text is the earliest surviving narrative of
heroism in Pahlavi language. Memorial of Zarēr, a “ta’azieh”, is thought to be
based on a Parthian text. It was translated into Sasanian Pahlavi during the
compilation activities that started early Sasanian periods; however, the text
indicates the traces of Parthian language. The idea that Ayādgār ī Zarērān
was translated from a poem requires more evidence. It is interesting that there
is no reference to Zoroaster in this book which inspired into xwadāy-nāmag/šāh-nāma
type works and especially Daqīqī’s Gushtâsp-nāma and Ferdowsī’s Šāh-nāma.
This work, which has survived between the manuscripts of Mehrabān Kay-Khosrow
(MK Codex) in the form of 346 lines and 114 verses, has many translations in
different languages. In this article; the date of Yâdgâr-i Zerîrân was
discussed, the works and its heroes were introduced, the Turkish translation of
the Pahlavi text was presented to the researchers and it compared with the other
translations. This comparison shows how researchers interpret ambiguous
expressions in the text. This article aims to introduce the oldest heroic
narrative in the Pahlavi language to the Sasanian culture researchers in
Turkey. The religious concepts and symbols in the text have been evaluated in
order to contribute to Zoroastrian studies.

Anahtar Kelimeler

Ayādgār ī Zarērān, Zarēr, Vištāspa, Zoroaster, Pahlavi Language

Kaynakça

• Âmuzgâr, Jâle. Yâdgâr-i Zerîrân. Tahran: Muîn, 1392.
• Ardâvîrâfnâme. Çev. Nimet Yıldırım. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2017.
• Aro, Jussi. Çev. Esko Naskali. “Zerdüşt Muamması.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1, no. 2 (Sonbahar 2014): 197-208.
• Athenaeus. The Deipnosophists or Banqued of the Learned of Athenaeus III. Çev. Charles Duke Yonge. Londra: Henry George Bohn, 1954.
• Bahar, Muhammed Taki. “Yâdgâr-i Zerîrân Yâ Şahname-i Goştasp-Hamase-i Millî-yi İran-i Kadîm.” Mecelle-i Ta’lim ve Terbiyet 5, no. 3 (Hordâd Mâh, 1314): 113-120.
• Boyce, Mary. “Zariadres and Zarēr.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 17, no. 3 (1955): 463-477.
• Boyce, Mary. A History of Zoroastrianism I. Leiden: Brill, 1975.
• Dakikî. Goştaspname. Çev. Nimet Yıldırım. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2018.
• Demirci, Kürşat. Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar. İstanbul: İşaret Yayınları, 1991.
• Firdevsî. Şehname I. Çev. Necati Lugal, Kenan Akyüz. Ankara: MEB Yayınları, 1956.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. Çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Hânlerî, Perviz Nâtil. Tarih-i Zeban-i Farsî-I. Tahran, 1365.
• Herodotos. Tarih. Çev. Müntekim Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Jamasp-Asana, Jamaspji Minocheherji. The Pahlavî Text. Bombay: Fort Printing Press, 1913.
• Karatay, Osman. İran ile Turan. Ankara: Karam Yayınları, 2013.
• Kent, Roland. Old Persian. New Haven: American Oriental Society, 1950.
• MacKenzie, David Neil. A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press, 1986.
• Mâhyâr Nevvabî, Yahya. Yâdgâr-i Zerîrân. Tahran: Esatîr, 1387.
• el-Mesudî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Kitabu’t-Tenbîh ve’l-İşraf. Leiden: Brill, 1893.
• Modi, Jivanji Jamshedji. Aiyâdgâr-i-Zarirân. Bombay: Education Society’s Steam Press, 1899.
• Müller, Max, ed., “Dînkerd VII.” içinde The Sacred Books of The East. Çev. E.W. West, 3-118. Oxford: The Clarendon Press, 1897.
• Müller, Max, ed., “Bundehişn.” içinde The Sacred Books of The East. Çev. E.W. West, 1-152. Oxford: The Clarendon Press, 1880.
• Nyberg, Henrik Samuel. A Manual of Pahlavi. Tahran: Esâtir, 2003.
• Oryan, Said. Mutûn-i Pehlevî. Tahran: Kitâbhâne-i Millî, 1371.
• Oryan, Said, ed., Dînkerd IV. Çev. Meryem Rızaî. Tahran: Neşr-i İlmî, 1393.
• Peterson, Joseph, ed., Dînkerd III. Çev. Ratanshah E. Kohiyar. 1999.
• Peterson, Joseph, ed., Büyük Bundehişn. Çev. Behramgore Tehmuras Anklesaria. Bombay, 1956.
• es-Sealibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Ğureru Ahbâri Mülûki’l-Furs ve Siyerihim. Çev. Hermann Zotenberg. Paris, 1900.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. Avesta Dili, Grameri ve Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Avesta Yayınları, 2015.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “Pehlevice (Orta Farsça) Bir Tarihî Coğrafya Metni: Šahrestānīhā ī Ērānšahr.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 1, no. 3 (Ağustos 2014): 1-27.
• Tefazzulî, Ahmed. Târîh-i Edebiyyât-i Îrân Pîş Ez İslam. Tahran: Sohen, 1378.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2015.
• Encyclopædia Iranica. “Kustīg.” J. K. Choksy ve F. M. Kotwal. Son erişim: 12 Mart 2019, http://www.iranicaonline.org/articles/kustig