Diaspora Özellikleri Bağlamında İstanbul’da İranlılar (1870’lerden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına)

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 55 - 80, 30.06.2021

Akın Kiren

https://doi.org/10.33201/iranian.852911

Cited By: 1

Öz

İran coğrafyasından, ülkelerindeki baskıdan kurtulmak ve potansiyel fırsatlardan yararlanmak gibi gerekçelerle değişik dönemlerde kitlesel ya da bireysel göçler gerçekleşti. Bunun sonucunda beylik zamanından itibaren Osmanlı topraklarında yaşayan İranlı sayısı, “muhtemelen” diğer memleketlerden gelenlerden fazla oldu. On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru ise, sayıları yirmi bine yaklaşan İranlılar, İstanbul’da etkin bir topluluk haline geldi. Hatta öyle ki çok sayıda İranlının içinde yaşadığı ve etrafında iş imkânı bulduğu Eminönü’ndeki Büyük Valide Han çevresi, bu dönemde adeta “Küçük İran” görünümündeydi. İranlıların büyük bir kısmı ticaretle uğraşmakta veya tüccarların yanında çalışmaktaydı. Ancak Cemaleddin Afganî’nin (Esadabadî) ve diğer birçok aydın ile sürgünün gelişiyle, İstanbul’da bir fikri hareketlilik ve nihayet muhalif bir yapılanma da ortaya çıktı. Daha önce şehirde kendilerine ait kurumlar açmış olan İranlılar, yüzyılın son çeyreğinden itibaren Farsça yayınlar çıkarttı. 1876 ile 1896 arasında yayımladıkları Ahter gazetesi, Kaçar yönetimine karşı yurt dışından önemli seslerden birine dönüştü. Bununla birlikte İranlıların İstanbul’da sergiledikleri dayanışma içindeki bu yaşam, günümüzde diaspora literatürünün önde gelen isimleri tarafından yapılan tanımlara ve sayılan özelliklere büyük oranda uygunluk gösterdi. Yani İranlılar, İstanbul’da sanki bir diaspora üyesi gibi yaşadı. Ayrıca İmparatorluğun idarecileri ve halkıyla da kaynaşarak, ticaretin artması, önyargıların kırılması ve karşılıklı kültür alış-verişinde etkili oldu.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, İranlılar, Diaspora, Büyük Valide Han, Muhalefet

Iranians in Istanbul in the Context of Diaspora Characteristics (From the 1870s to the First Years of the Turkish Republic)

Öz

In order to escape from persecution and to take advantage of potential opportunities, some individuals or groups fled from Iran in different times of history. As a result of this, since the principality times, number of Iranians resident in the Ottoman territories became “probably” more than people from other lands, and they became an active community in Istanbul towards the end of the nineteenth century. In these years, surrounding area of the Büyük Valide Han in Eminönü, where many Iranians were living and working, seemed like “Little Iran”. Most of the Iranians in this neighborhood were engaged in trade or worked for traders. However, with the arrival of Jamaleddin Afghani (Esadabadi) and other intellectuals and exiles, an intellectual revival began and a dissedent Iranian population arised in the city. Right after that, Iranians also started to publish newspapers and magazines in Persian. Their newspaper Akhtar, published between 1876 and 1896, turned into one of the strongest voices from abroad against the Qajar administration. In the meantime, their life in solidarity was in conformity with the descriptions and features made and listed by the prominent names of diaspora literature. In other words, the Iranians lived like a diaspora member in Istanbul. Besides, by mixing with the administrators and subjects of the Empire, their existence contributed to the improvement of trade, mutual cultural exchange and breaking down prejudices.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Iranians, Diaspora, Buyuk Valide Han, Opposition

Kaynakça

• Algar, H. (1993). Participation by Iranian diplomats in the Masonic Lodges of Istanbul. İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 33-44). IFEA/IFRI.
• Algar, H. (2000). Freemasonry in the Qajar period. İçinde Yarshater, E. (Ed.), Encyclopædia Iranica 10, Fasikül 2 (s. 208-212). Bibliotheca Persica Press. https://iranicaonline.org/articles/freemasonry-ii-in-the-qajar-period
• Algar, H. (2011). Anjoman-e saʿādat. İçinde Encyclopædia Iranica 2, Fasikül 1 (s. 89). https://iranicaonline.org/articles/anjoman-e-saadat
• Atabaki, T. (2007). Pantürkizm ve İran milliyetçiliği. İçinde Atabaki, T. (Ed.), İran ve I. Dünya Savaşı: Büyük Güçlerin Savaş Alanı (s. 45-60). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ayaydın, R. (2016). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’da cihad-ı ekber faaliyetleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 173/66, 22 Zilhicce 1310 (7 Temmuz 1893).
• Bayat-Philipp, M. (1980). Mirza Aqa Khan Kirmani: a nineteenth century Persian nationalist. İçinde Kedourie, E. & Haim, S. G. (Ed.), Towards a Modern Iran: Studies in Thought, Politics and Society (s. 64-100). Frank Cass.
• Baykan, A., Boynudelik, Z.İ., Sevingen B. & Uluoğlu B. (2014). Tarihi belleğimiz içinde Büyük Valide Han. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Behnam, J. (Bahar 1993). Manzelgâhi dar-Râh-e tajaddod-e İran: İstanbul, Iran Nameh 11(2), 271–282. http://www.irannameh.org/index.php/journal/article/view/1160/1763
• Browne, E. G. (1914). The Press and poetry of modern Persia. Cambridge University Press.
• Clifford, J. (2015). Diasporalar (Çev. M. A. Yolcu). İçinde Yolcu, M. A. (Ed.), Diaspora ve Kimlik (s. 5-70). Kömen Yayınları.
• Cohen, R. (2008). Global diasporas: an introduction (2. bs.). Routledge.
• Çetinsaya, G. (2000). Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşına Osmanlı-İran ilişkileri. KÖK Araştırmalar Osmanlı Özel Sayısı, 11-23.
• Daei, M. (2011). İran Osmanlı ticari ilişkileri (1900-1923) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Demirel, F. (2007). Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında son ziyaretler, son ziyafetler. Doğan Kitap.
• Dığıroğlu, F. (2014). İstanbul-Tebriz ticaret hattında Validehan (XIX-XX. Yüzyıl). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 31, 69-112. http://dx.doi.org/10.24058/tki.311
• Dığıroğlu, F. (2018). Sultanın ecnebileri: dersaâdet’in acemleri. İçinde Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi 3 (s. 932-968). TBMM Milli Saraylar Yayını.
• Djoudaki, H. (1993). L’Anjoman-e saʿâdat des Iraniens d’Istanbul. İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 85-90). IFÉA/IFRI.
• Dufoix, S. (2008). Diasporas. University of California Press.
• Erdem, M. S. (2017). Türkiye ve İran’da vatandaşlık ve etnisite. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Farmâ’yân, H. F. (Ed.). (1342-43). Sefarnâme-i Hacı Pirzade 2. Tahran.
• Georgeon, F. H. (Ed). (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde İstanbul kahvehaneleri. İçinde Desmet-Gregoire, H. & Georgeon F. (Ed.), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler (s. 43-85). (Çev. M. Atik & E. Özdoğan). Yapı Kredi Yayınları.
• Gheissari, A. (1998) Iranian intellectuals in the twentieth century. University of Texas Press.
• Glassen, E. (1993). Muharram Ceremonies (‘Azadari) in Istanbul at the end of the XlXth and the beginning of the XXth century. İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 113-129). IFEA/IFRI.
• Gurney, J. (1993). E.G. Browne and the Iranian community in Istanbul. İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 149-175). IFÉA/IFRI.
• Hafez Farmayan and Elton L. Daniel (Ed., Çev. ve Açıklamaları Yapan) (1990) A Shi‘ite pilgrimage to Mecca, 1885-1886: The Safarnȃmeh of Mirzȃ Mohammed Hosayn Farȃhȃni. University of Texas Press.
• Issawi, C. (Ocak 1970). The Tabriz-Trabzon trade, 1830-1900: rise and decline of a route. International Journal of Middle East Studies (IJMES), 1(1), 18-27. https://doi.org/10.1017/S0020743800023886
• Issawi, C. (Ed.). (1971). The economic history of Iran, 1800-1914. The University of Chicago Press.
• İkdȃm. (30 Eylül- 1, 2, 3, 4, 5 Ekim 1900). no. 2247, 2248, 2249, 2250, 2251 ve 2252.
• Keddie, N. R. (1972). Sayyid Jamāl ad-Dīn “al-Afghānī”: a political biography. University of California Press.
• Keddie, N. R. (İlkbahar-Yaz 1972). The economic history of Iran, 1800-1914, and Its Political Impact an Overview. Iranian Studies, 5(2/3), 58-78. https://www.jstor.org/stable/4310108
• Keddie, N. R. (1999). Qajar Iran and the Rise of Reza Khan: 1796-1925. Mazda Publishers.
• Keskioğlu, O. (1953). Kuran tarihi ve Kuran hakkında ansiklopedik bilgiler. Nebioğlu Yayınevi.
• Kiren, A. (2017). II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslâmist uygulamaları ekseninde Osmanlı-İran ilişkileri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Koçu, R. E. (1963). Büyük Vâlide Hanı. İçinde İstanbul Ansiklopedisi 6 (s. 3307-3313). İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Lawrence, T. E. (2015). Akhtar: a Persian language newspaper published in Istanbul and the Iranian community of the Ottoman Empire in the late nineteenth century. Libra.
• Luft, J.P. (2000). The Iranian nationalists in Istanbul during World War I. İçinde Hillenbrand C. (Ed.), Studies in Honour of Clifford Edmond Bosworth 2 (s. 359-270). E. J. Brill.
• Masters, B. (1991). The Treaties of Erzurum (1823-1848) and the changing status of Iranians in the Ottoman Empire. Iranian Studies, 24(1/4), 3-15. https://www.jstor.org/stable/4310752
• Metin, C. (2011). Emperyalist çağda modernleşme: Türk modernleşmesi ve İran (1800-1941). Phoenix.
• Muâhedât Mecmûası 3. (2008). TTK.
• Okazaki, S. (1986). The great Persian famine of 1870-1871. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 49(1), 183-192. https://doi.org/10.1017/S0041977X00042609
• Öğün, T. (2018). Osmanlı basınında cihad-ı ekber: İran örneği. Türkiyat Mecmuası, 28(1), 91-114. https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.437839
• Pistor-Hatam, A. (1993). The Persian newspaper Akhtar as a transmitter of Ottoman political ideas.” İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 141-147). IFÉA/IFRI.
• Pistor-Hatam, A. (1995). Iran and the feform movement in the Ottoman Empire: Persian travellers, exiles and newsmen under the impact of the Tanzimat. İçinde B. G. Fragner et al. (Ed.), Proceedings of the Second European Conference of Iranian Studies (s. 561-588). Istituto Italiano Per Il Medio Ed Estremo Oriente. https://www.academia.edu/36229933/Iran_and_the_Reform_Movement_in_the_Ottoman_Empire_Persian_Travellers_Newsmen_and_Exiles_under_the_Impact_of_the_Tanzimat
• Pistor-Hatam, A. (2007). Merchants, pilgrims and refugees: Iranian Shiites in the Ottoman Empire. İçinde Lachenicht, S. (Ed.), Religious Refugees in Europe, Asia and North America (6th-21th Century) (s. 235-246). LIT Verlag.
• Safran, W. (İlkbahar 1991). Diasporas in modern societies: myths of homeland and return. İçinde Diaspora, 1(1), 83-99. https://doi.org/10.1353/dsp.1991.0004
• Sakamoto, T. (1993). Istanbul and the carpet trade of Iran since the 1870’s. İçinde Zarcone, T. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 213-231). IFÉA/IFRI.
• Sasanî, H. M. (2006). Payitahtın son yıllarında bir sefir (Çev. H. Uygur). Klasik.
• Servet. (30 Eylül- 1, 2, 3, 4, 5 Ekim 1900). no. 837, 838, 839, 840, 841, 842.
• Sousa, N. (1933). The capitulatory régime of Turkey: its history, origin, and nature. The Johns Hopkins Press.
• Suzuki, H. (1986a). A note on the Jan.20, 1891 Akhtar article concerning the Persian tobacco concession. Annals of the Japan Association for Middle East Studies, (1), 310-331. https://doi.org/10.24498/ajames.1.0_310
• Suzuki, H. (1986b). Iranians in Istanbul and the tobacco protest. Journal of Asian and African Studies, (32), 143-178. Tercüman-ı Hakikat. (30 Eylül- 1, 2, 3, 4, 5 Ekim 1900).
• White, C. (1846). Three years in Constantinople; or, domestic manners of the Turks in 1844 (Vol. 1). Henry Colburn Publishers.
• Yetiş, İ. (Aralık 2017). İran’da genel kıtlık (1871-1872). Tarih Okulu Dergisi, 10(XXXII), 221-245. https://doi.org/10.14225/Joh1154
• Zarcone, T. (1994). İranlılar. Dünden bugüne İstanbul Ansiklopedisi 4 (s. 190-192). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Zarcone, T. (Eylül 1992). 1905-1911 İran Devrimi ve İstanbul’daki İran topluluğu tarihi için bir kaynak: Şams Gazetesi (Ağustos 1908-Temmuz 1909) (Ç. Kovanlıkaya, Çev.). Toplumbilim, (1), 67-78.
• Zarinebaf, F. (Ekim 2007). Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da modernite ve meşrutiyet (A. Akşit, Çev.) Toplumsal Tarih, (166), 24-34.
• Zarinebaf-Shahr, F. (1993). The Iranian (Azeri) merchant community in the Ottoman Empire and the constitutional revolution. İçinde Zarcone, Th. & Zarinebaf-Shahr, F. (Ed.), Les Iraniens d’Istanbul (s. 203-212). IFÉA/IFRI.
• Zarinebaf-Shahr, F. (1996). Diaspora: in Ottoman Turkey. İçinde E. Yarshater (Ed.), Encyclopædia Iranica 7 (s. 373-375). Mazda Publishers. https://iranicaonline.org/articles/diaspora#pt4