Cumhuriyet Döneminde İran Transit Ticaretini Geliştirme Çabaları (1923-1950)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 27 - 61, 30.06.2022

Şemsettin Çelik

https://doi.org/10.33201/iranian.1091205

Öz

Milattan önce ve sonra Asya’nın Avrupa ticaret merkezleri ile bağlantısını sağlayan transit yolu bütün Anadolu’yu kat ederek İstanbul’dan geçiyordu. Bilahare bu taşımacılığın önemli bir kısmı deniz yollarına intikal etti. Osmanlı Devleti döneminde Küçük Kaynarca Antlaşması’na kadar yabancı gemilere kapalı olan Karadeniz, bu antlaşma ile Rusların Karadeniz’e girmesiyle uluslararası ticarete açıldı. İngiltere ve İran’ın Trabzon üzerinden ticaret yapmaya başlaması, 19. yüzyıl başından itibaren Karadeniz ticaretinin canlanmasını ve Doğu Karadeniz’den İran’a uzanan yolların da stratejik bakımdan önem kazanmasını sağladı. Böylece Doğu Karadeniz limanlarından İran’a kadar transit ticaret yolları işlerlik kazanmaya başladı. Bu yollar Avrupa’nın mamul mallarını Doğu’ya ve Doğu’nun hammaddelerini Avrupa’ya ulaştıran Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu ile Sohum-Poti veya Batum-Tiflis-Tebriz yolu idi. Bu çalışmada ele alınacak yol aynı dönemde faal olan Trabzon-Erzurum-Tebriz yoludur. Bir zamanlar bu yolda kervanlarla yapılan İran transit ticareti 20. yüzyıl başlarından itibaren kamyonlar vasıtasıyla yapılmaya başlandı. Kervanlarla kamyonların rekabetine sahne olan bu tarihi İran transit ticaret yolu I. Dünya Savaşı’ndan önce gayet işler bir haldeydi. Savaşla birlikte bu durum değişti. Türkiye üzerinden geçen İran transit ticaret yolu canlılığını yitirmeye ve buradan yapılan ticaret Beyrut ve Basra limanlarına doğru kaymaya başladı. Böylece Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu da ticari canlılığını yitirdi. Canlılığını yitiren bu yolu, tekrar eski ticari canlılığına kavuşturmak için 1930’larda Türkiye Cumhuriyeti tarafından birtakım çalışmalar yapıldı ve projeler geliştirildi. İşte bu çalışmada Cumhuriyetin ilk yıllarında Trabzon-Erzurum-Tebriz yolunun tekrar eski işlerliğine kavuşturulması için yapılan faaliyetler ve özellikle Türkiye üzerinden geçen İran transit ticaret yolunun Cumhuriyetin ilanından itibaren 1950’lere kadarki durumu ele alınarak yolun Cumhuriyet döneminde geçirdiği evreler ve rakip yollarla rekabeti mukayeseli bir şekilde ortaya konulacaktır. Arşiv, ulusal ve yerel basından elde edilen bilgi ve belgelere dayanan çalışmada tetkik eserlerden de faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ticaret, İran Transiti, Trabzon-Erzurum-Tebriz Yolu, Erzurum, Trabzon

Efforts to Improve the Transit Trade in Iran in the Republic Period (1923-1950)

Öz

Before and after Christ, the transit route connecting Asia with European trade centers was passing through Istanbul by crossing the whole of Anatolia. Subsequently, an important part of this transportation was transferred to sea routes. The Black Sea, which was closed to foreign ships until the Küçük Kaynarca Treaty during the Ottoman Empire, was opened to international trade with the Russians entering the Black Sea with this treaty. The fact that Britain and Iran started to trade through Trabzon enabled the Black Sea trade to revive from the beginning of the 19th century and the routes from the Eastern Black Sea to Iran gained strategic importance. Thus, the transit trade routes from the Eastern Black Sea ports to Iran began to work. These roads were Trabzon-Erzurum-Tabriz road, Sukhum-Poti or Batum-Tbilisi-Tabriz road, which transported the manufactured goods of Europe to the East and the raw materials of the East to Europe. The road to be discussed in this study is the Trabzon-Erzurum-Tabriz road, which was active in the same period. Iran transit trade, which was once done with caravans on this road, has started to be done by trucks since the beginning of the 20th century. This historical Iran transit trade route, which saw the rivalry of caravans and trucks, was in good working condition before the First World War. With the war, this situation changed. The Iranian transit trade route passing through Turkey began to lose its vitality and the trade from here began to shift towards the ports of Beirut and Basra. Thus, the Trabzon-Erzurum-Tabriz road lost its commercial vitality. A number of studies and projects were developed by the Republic of Turkey in the 1930s in order to restore this road, which lost its vitality, to its former commercial vitality. In this study, the activities carried out to restore the Trabzon-Erzurum-Tabriz road to its former functionality in the first years of the Republic, and especially the situation of the Iranian transit trade route passing through Turkey, from the proclamation of the Republic to the 1950s, the phases of the road in the Republican period and its competition with rival roads, will be presented in a comparative way. In the study, which is based on the information and documents obtained from the archive, national and local press, research works were also used.

Anahtar Kelimeler

Trade, Iran Transit, Trabzon-Erzurum-Tabriz Road, Erzurum, Trabzon

Kaynakça

• Akgül, L. H. (2005). Rıza Han’ın (Rıza Şah Pehlevi) Türkiye ziyareti. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. (7), 1-42.
• Alpan, M. P. & Öksüz, A. A. (2019). 1934-1944 seneleri arasındaki karayolu faaliyetlerinin nafia mecmuası üzerinden incelenmesi. TİMAD. 14(27), 139-164.
• Aran, M. S. (1939, Ağustos 12). Trabzon-Tebriz transit yollarında. Ulus.
• Arslan, Z. (2017). Cumhuriyet döneminde Trabzon limanı’nın gelişimine bağlı olarak Trabzon’a demiryolu yapma girişimleri. Türkiye Cumhuriyeti’nin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Uluslararası Sempozyumu. Atatürk Araştırma Merkezi. 1327-1361.
• Artam, N. (1951, Teşrinisani 8). Altı günde 2500 kilometre. Ulus.
• Atay, F. R. (1936, Birincikanun 8). Şark. Ulus.
• Aydın, A. (2012). Rıza Şah döneminde Türkiye ve İran arasında ulaştırma altyapısının geliştirilmesi bağlamında Trabzon-Tebriz transit ticari yoluna işlerlik kazandırma çabaları (1925-1941). Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. 11(39), 184-192.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 230.0.0.0.77.49.5.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.1.0.0.39.233.11.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.151.71.15.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.154.89.21.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.168.171.2.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.211.437.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.219.477.7.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.237.602.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.262.763.23.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.263.771.10.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.65.433.4.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.71.464.27.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0.71.465.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.1.11.47.11.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.1.15.52.19.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.1.2.33.17.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.101.22.20.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.118.102.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.121.86.17.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.75.46.19.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.76.53.19.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.81.101.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.01.0.0.648.152.1.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR.İM.166.46.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR.İM.191.54.
• Başkaya, M. (2014). Tek parti iktidarı döneminde Trabzon ekonomisi (1923-1950). KTÜSBD. (7), 17-33.
• Bekdemir, Ü. vd. (2001). Trabzon limanı’ndan İran’a yapılan transit ticaretin gelişmesi sorunları ve geleceği. Doğu Coğrafya Dergisi. 7(5), 35-57.
• Beret, B. (1948). Bisikletle kuzey-doğu Anadolu gezisi 5. İnan Trabzon Halkevi Kültür Dergisi. (36), Ocak.
• Bir İngiliz gazetesinin makalesi (1934, Haziran 29). Vakit.
• Cemal Hüsnü heyeti dün hareket etti (1936, Birinciteşrin 17). Kurun.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie D’asie.
• Daei, M. (2012). XIX. yüzyılda İran-Osmanlı ticaretinde Trabzon-Erzurum-Tebriz ticari yolunun önemi. SBArD. X(19), 43-56.
• Daei, M. (2019). İran-Türkiye ticari münasebetlerinde Tebriz-Erzurum-Trabzon transit ticari yolunda sorunlar (1920-1926). Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri 3. İzmir Demokrasi Üniversitesi Yayınları. 211-216.
• Doğu Cumhuriyet’in 15. yılında (1938). 3. Umumi Müfettişlik Neşriyatından. (1).
• Erdal, İ. (2017). Erken Cumhuriyet dönemi (1920-1938) büyükelçilik raporlarında Trabzon-Tebriz transit yolu projesi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı. 15(23), 45-60. https://doi.org/10.17518/canakkalearaştirmalari.348254.
• Ertem, S. (1935, Şubat 19). Trabzon yolu. Kurum.
• Erzurum, 22 Temmuz 1937.
• Esat Mahmut (1930, Ağustos 3). Şark vilayetlerinde akşam. Akşam.
• Ferrier, R. (1991). The Iranian oil industry. The Cambridge History of İran. (7), Cambridge.
• Goloğlu, M. (1947, Ekim 4). Yol davası. Yeniyol.
• Gümrükler (1934, Mart 24). Akşam.
• Halı ticareti (1930, Ağustos 10). Akşam.
• Hayri, A. (2008). İktisadi Trabzon. (Haz. M. Öksüz). Serander Yayınları.
• Issawi, C. (1970). The Tabrız-Trabzon trade 1830-1900: Rise and decline of a route, International Journal of Middle East Studies. Cambridge. 1(1), 18-27.
• İran sefirinin bu husustaki beyanatı (1932, Teşrinievvel 26). Vakit.
• İran ticareti Trabzon’a nasıl çevrilebilir? (1935, Şubat 10). Akşam.
• İran transiti (1934, Haziran 17). Akşam.
• İran’ın harici ticareti için en müsait yol hangisidir? (1934, Temmuz 13). Akşam.
• İran’ın harici ticareti için en müsait yol hangisidir? (1934, Temmuz 13). Akşam.
• İran’la transit (1931, Teşrinisani 9). Akşam.
• İranlılar Suriye tariki ile ihracat yapacaklar (1934, Şubat 17). Akşam.
• İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası 1926 senesi kongresi (1926). T.C. İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası. Matbaa-i Ebuzziya.
• Kaleli, H. (2003). 19. yüzyılda İran transit yolu için Osmanlı-Rus rekabeti. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 9, 1-19.
• Küçükuğurlu, M. & Başkaya, M. (2019). Sorularla Trabzon tarihi, Çizgi Kitabevi.
• Küçükuğurlu, M. (2008). Meşrutiyet devrinde Trabzon-Erzurum demiryolu teşebbüsleri. Osmanlı Araştırmaları. 32(32), 283-322.
• Mehmet Asım (1930, Kanunuevvel 16). Hayırlı bir teşebbüs. Vakit.
• Mehmet Asım (1932, Mart 18). Şarkta bir kardeş İran bulunduğunu unutmayalım. Vakit.
• Nadi, Yunus (1937, Mayıs 4). Türkiye-İran transit yolu. Cumhuriyet.
• Okur, M. & Küçükuğurlu, M. (2009). Jeopolitik ve stratejik açıdan Trabzon Limanı. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. 3, 25-41.
• Onbulak, S. (1947, Nisan 13-14). Transit ticareti ve nakliyat. Vakit.
• Orta Avrupa’yı Orta Asya’ya Bağlayan Transit Yolumuz (1937, Teşrinievvel 3). Ulus.
• Özgiray, A. (1995). İngiliz belgeleri ışığında Türk-İran siyasi ilişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. XI(33), 687-698.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları I. Cilt (1920-1945). TTK.
• Şark vilayetlerimizin kalkınma planı (1937, Mart 19). Ulus.
• Şehbenderi ticaret raporları (1340). T.C. Hariciye Vekaleti. Şehbenderlik ve Ticaret-i Umuru Müdiriyeti. Matbaa-i Amire.
• T.C. Bayındırlık Bakanlığı Bayındırlık İşleri Dergisi (1938). 5(7), Bayındırlık Bakanlığı Yayınları.
• T.C. Nafia Vekaleti Nafia İşleri Mecmuası (1934). 1(1), Nafia Vekaleti Neşriyatı.
• T.C. Resmi Gazete. 21 Haziran 1937. 3636.
• TBMM Tutanak Dergisi. Dönem IX, Cilt 11, 5.XII.1951.
• TBMM Tutanak Dergisi. IX/13, 13.2.1952.
• TBMM Tutanak Dergisi. VIII/7, 29.12.1947.
• TBMM Zabıt Ceridesi. İ 52, 28.4.1937. C 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi. İ 53, 18.5.1933, C 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi. İ: 55, 5.5.1937, C: 1.
• Ticaret bakımından İran (1934, Haziran 22). Hakimiyeti Milliye.
• Trabzon mektupları (1934, Teşrinievvel 13). Akşam.
• Trabzon-İran yolu (1930, Kanunuevvel 4). Vakit.
• Trabzon-Tebriz ticareti azaldı (1933, Mart 16). Akşam.
• Trabzon-Tebriz transit yolunda inşa faaliyeti (1937, Birinciteşrin 3). Kurun.
• Trabzon-Tebriz transit yolunun inşasına hararetle devam ediliyor (1936, Mayıs 31). Akşam.
• Turan, O. (2020). Trabzon-İran transit ticaret yolu (İngiliz konsolosluğunun kasım 1942 tarihli bir raporu). Geçmişten Günümüze Karadeniz’de Ulaşım. M. Okur vd. (Ed.), KTÜ Yayınları. 271-301.
• Türk-İran münasebatı (1933, Kanunusani 18). Akşam.
• Türkiye-İran transit anlaşması (1951, Aralık 6). Ulus.
• Us, Asım (1945, Ağustos 23). Karadeniz mektupları: 4. Vakit.
• Uzer, Tahsin (1934, Şubat 22). İran transitinde Türkiye’mizin mevkii. Cumhuriyet.
• Vasfi, İ. (1934, Kanunusani 30). İran hakkında bir konferans. Akşam.
• Yeni deniz tarifelerinden şikayet (1933, Eylül 8). Vakit.