The Ontology of Free Will in the Post-Classical Maturidite Kalām: Analysis, Critical Edition and Translation of Saçaklizāde’s Treatise on Free Will

Yıl 2019, Sayı: 41, 85 - 129, 31.01.2019

Hayrettin Nebi Güdekli

https://doi.org/10.26570/isad.513141

Cited By: 11

Öz

This article examines a treatise
titled Risālat al-irāda al-juzʾiyya by Saçaklizāde Mehmed Efendi (d. 1145/1732), an
eighteenth-century Ottoman scholar. It addresses how the dilemma between God’s creation of things and human free will is
resolved through an investigation into the ontology of free will; it also includes
a critical edition and translation of the treatise. Saçaklizāde
examined the problem of human agency, which had been one of the most
debated subjects in kalām since the beginning, through a new theory of
action  that was developed by Ṣadr al-Sharīʿa ‘Ubaydallāh b. Masʿūd (d. 747/1346),
a post-classical Maturidi theologian. Saçaklizāde analyzed
separately the infinitive meanings of action and the meaning of the
infinitive’s outcome and inquired into their ontological meanings. According to
this, the infinitive meaning of an action constitutes its “non-entity aspect,”
whereas the meaning of the infinitive’s outcome constitutes its “entity
aspect.” Therefore, the problem of jabr
(determinism) from the beginning of theology, as formulated in the syllogism
“Human actions are entities” / “Everything is created by God” / “Therefore,
every human actions are created by God,” was solved by discovering a
non-entity, i.e. non-existent, aspect of the action.

In Risālat
al-irāda al-juzʾiyya, Saçaklizāde appropriated Ṣadr al-Sharīʿa’s theory of action and applied the
separation of the two meanings of an action to the concept of free will (irāda). Thereby, while not contradicting God’s
creation of everything, he tried to explain human free will through the
concepts of will, choice and preference. 

Considering the action’s two meanings as an adjective
determining one aspect (al-ṣifa al-muḥaṣṣiṣa)
and creating this determining adjective (īqā‘),
Saçaklizāde argues that the second meaning corresponds to the preference that stands as the ultimate
basis of human actions. The fact that the preference
is the basis of free will and the action that comes out of free will raises the
question to whom the preference is
attributed ultimately. Saçaklizāde argues that the preference is derived from
human beings, but, just like īqā‘, it
has an infinitive meaning, and therefore cannot be described by the attributes
of existence, absence or being created and so it becomes neither a created
thing by God nor human beings.

In order to ground human responsibility, Saçaklizāde
turns to the action’s process of occurrence. He states that a human being first
makes a preference, then God creates the will towards this preference. When the
human being wills it, God brings this act into existence. However, he adds to
this the fact that human free will does not necessitate its object (murād). According to Saçaklizāde, even
if the action and will for the action are created by God, this does not mean
that the human being is bound by his actions, because the action’s creation
still depends on preference. Therefore, responsibility depends on “the existence
of his optional acts and these optional acts depend on the preference, as something that is not existent or non-existent”. The
preference grounds the moral
responsibility of human being.

According to Saçaklizāde, free will, options, desires and
intentions are synonymous. In other words, they are all accidents, entities and
created. Their īqā‘, coming into
being, are conditions. That īqā‘’s
turning into a condition in the sense of an action’s rendering presence for an
agent means that it is neither existent nor non-existent; so when it is
non-existent, then it does not become an entity or created. According to
Saçaklizāde, when we talk about the īqā‘
of will, we mean that it is not created. Therefore, Saçaklizāde applies Ṣadr
al-Sharīʿa’s separation of entity and non-entity aspects of actions to human
will and states that the form of existence for the īqā‘ of free will is neither an existent nor a non-existent
condition. The free will, option and preference grounding human responsibility
are conditions, thereby they cannot
be described by existence or non-existence, so they are not created by God.
According to this, free will has an “entity” and “non-entity” component, and
while the “entity” aspect of free will is created because it exists, the
“non-entity” aspect is not created because it is not a created thing. In short,
the element bringing human freedom is the “non-entity” aspect of his actions.

In conclusion, one can talk about two
contributions of Risālat al-irāda al-juzʾiyya in relation to the debate of whether God is the creator of everything
and how this relates to human responsibility. Firstly, it proposes rearranging
the underlying premise of the syllogism that “Human actions are entities,”
“Everything is created,” “Then human actions are also created,” because this
denies human freedom. Therefore, it becomes clear that human actions are not
altogether entities, and therefore the meaning of the statement that “human
actions are entities” is related to the “meaning as the outcome of infinitives”
as the second meaning of action. Secondly, by investigating the place of will,
option, and preference as the basis of human actions, the author attempts to
ground human freedom by arguing that it cannot be described by existence,
absence, entity or creation. By taking into consideration the argument proposed
by post-classical Maturidi theologians that the solution to the question of
human free will is to investigate the ontology of human will, Saçaklizāde
seeks a solution to the issue by examining it through a conceptually and
theoretically rich discussion. 

Anahtar Kelimeler

Ŝadr al-Sharī‘a, Saçaklizāde, Free will, Human actions, Īqā‘, Asharism, Maturidism, Mu‘tazila

Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi

Öz

Bu makalede XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin (ö. 1145/ 1732) Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinde Tanrı’nın her şeyi yaratmasıyla insanın özgürlüğü arasındaki ikilemi, iradenin ontolojisine yönelik bir soruşturma üzerinden nasıl çözüme kavuşturduğu ele alınacak, ayrıca söz konusu risâlenin tahkik ve tercümesi yapılacaktır. Kelâmın, başlangıç döneminden itibaren tartışmalı konularından birini oluşturan insanın fâilliği sorunu, müteahhirîn dönemi Mâtürîdî kelâmında, Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes‘ûd (ö. 747/1346) tarafından geliştirilen ve fiilin anlamları arasındaki ayırıma ve bu iki anlamın varlık tarzlarına ilişkin soruşturmaya dayanan yeni bir fiil teorisiyle ele alınmıştır. Buna göre fiilin mastar anlamı, fiilin “şey olmayan yönü”nü; mastarla hâsıl olan anlamı ise, “şey olan yönü”nü teşkil etmektedir. Böylece geleneksel bir biçimde “İnsan fiilleri şeydir” / “Her şey Tanrı tarafından yaratılmıştır” / “Öyleyse insan fiilleri de Tanrı tarafından yaratılmıştır” şeklinde kurulan bir kıyasın sonucu olarak karşımıza çıkan, insanın fiillerinin nihaî tahlilde Tanrı’ya dayanıyor oluşunun doğuracağı cebir problemi, fiilin şey, dolayısıyla mevcut olmayan bir yönünün tespit edilmesiyle çözülmeye çalışılmış olmaktadır. Saçaklızâde Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’de, Sadrüşşerîa tarafından ileri sürülen söz konusu fiil teorisini alımlamış; onun “fiilin anlamları arasında yaptığı ayırımın, bir fiil olarak “irade” için de geçerli olacağını öne sürmüştür. O, iradenin, fiilin iki tarafından birine yönelik belirleyici sıfat (es-sıfatü’l-muhassısa) ve söz konusu belirleyici sıfatın var edilmesi (îkā‘) şeklindeki iki anlamını ayırarak, birincisinin şey; ikincisinin ise varlık ve yoklukla nitelenemeyip hal olduğunu, dolayısıyla Tanrı tarafından yaratılmış (mahlûk) olamayacağını ileri sürmüştür. Bunun yanı sıra Saçaklızâde, söz konusu ikinci anlamın insan fiillerinin nihaî dayanağını teşkil eden tercihe karşılık geldiğini belirtir. Ona göre Tanrı’nın her şeyin yaratıcısı oluşuna halel getirmeden insanın özgür olduğunu ileri sürmenin yolu irade, ihtiyar ve tercihin varlık, yokluk, şey ve mahlûk olmadığını tespit etmekten geçmektedir.

Anahtar Kelimeler

adrüşşerîa, Saçaklızâde, tercih, irade, ihtiyar, fiil, îkā‘, hal, Mâtürîdiyye, Eş‘ariyye, Mu‘tezile

Kaynakça

• Abdülkāhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l-fırak, nşr. M. Osman el-Huşt, Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Aydın, Ömer, Sadruşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri (doktora tezi), Atatürk Üniversitesi, 1996.
• Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, nşr. M. Hüsnî Mustafa, Beyrut: Dârü’l-kalemi’l-Arabî, 2002.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, es-Seyyid alâ Şerhi’l-Metâli‘, İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1303.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf: Mevakıf Şerhi, çev. Ömer Türker, I-III, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan, Makālâtü’l-İslâmiyyîn, nşr. Helmutt Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Gimaret, Daniel, “İnsan Filleri Konusunda Mâtürîdî’nin Görüşleri”, çev. Mustafa Can, Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi, ed. Recep Alpyağıl, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016, III, 938-47.
• Hasan b. Muhammed b. Hanefiyye, Risâle fi’r-Red ale’l Kaderiyye, Anfaenge müslimischer Theologie: Bidâyetü ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm içinde, nşr. Josef van Ess, Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1977.
• Hayâlî, Hâşiye alâ Şerhi’l-Akāidi’n-Nesefiyye, Şurûh ve Havâşi’l-Akāidi’n-Nesefiyye içinde, nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, I-V, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1434/2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usuli’l-hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi, çev. İlyas Çelebi, I-II İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Köksal, Asım Cüneyd, “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi -Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 28 (2012): 1-44.
• Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Özler, Mevlüt, İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Sadrüşşerîa, et-Tavzîh Şerhu’t-Tenkīh, nşr. M. Adnân Derviş, I-II, Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1419/1998.
• Teftâzânî, et-Telvîh, nşr. M. Adnân Derviş, I-II, Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1419/1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Kesb”, DİA, 2002, XXV, 304-306.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.