Kutbuddîn el-Haydırî’nin (öl. 894/1489) “el-Ğarâm bi edilleti'l-ahkâm” Adlı Eseri Bağlamında Hadis Tenkit Metodu

Yıl 2022, , 144 - 125, 02.12.2022

Ahmet Tahir Dayhan

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1213915

Öz

Bu çalışmamızda Muhaddis, Hadis hâfızı, Usûlcü ve Fakîh bir âlimin hadis tenkîdinde, hadisleri tercih etme ve değerlendirmede kullandığı yöntemi, el-Ğarâm bi edilleti’l-ahkâm adlı eseri çerçevesinde ele almış bulunmaktayız. Kutbuddîn el-Haydırî (öl. 894/1489) bu eserini, fukahânın metoduna göre te’lif etmiş, içerisindeki hadisleri ise muhaddislerin metoduna göre değerlendirmeye almıştır. Sıklıkla önde gelen münekkit muhaddislerin sözlerini nakleden ve onlara itimat eden Haydırî, taklit etmek yerine bazen de onlara muhalefet etmekte; “Hiç de dediği gibi değildir!”, “Kabul edilemeyecek/zarar veremeyecek bir şeye dayanarak onu kusurlu buldu!”, “Bu dediği merduttur!”, “Vehme düşmüştür!”, “O dediği, hadisin sıhhatini zedeleyecek bir şey değildir!” gibi ifadeler kullanarak görüşlerini eleştirmektedir. Kimi zaman da bazı hadisler hakkında hüküm vermekten kaçınmış, durumları tam olarak belirgin olmadığı ve haklarında itimada şayan bir değerlendirme bulunmadığı için, otoritelerin farklı görüşlerini aktarmakla yetinmiş, tercihte bulunmamıştır.
Haydırî’nin kitabında yer alan hükümleri ve ardından getirdiği hadis tenkîdine dair ifadelerini, tashîh ve tad’îflerini incelerken; bablara serpiştirdiği bazı ince meseleler ve anekdotlar arasında, tenkitçi otoritelerin görüşlerine muvafık olarak serdettiği görüşleri tespit ettik. Bir Tâbiî’nin “Böyle yapmak Sünnet’tendir” sözü hakkında ve sahâbenin tümünün âdil oluşuna dair söyledikleri; ismi zikredilmeyen bir sahâbîden gelen rivâyetin o rivâyete zarar vermeyeceğini; keza bir hadîs için Buhâri’nin Sahîh’ini kaynak göstermekle birlikte gerçekte o hadîsin sadece bir kısmının Sahîh’te geçiyor olmasının tesâhül alâmeti olduğunu ifade etmesi; Hasan-ı Basrî’nin Semure b. Cündüb (r.a.)’den hadis işittiğini kabul eden görüşe itimat etmesi; Amr b. Şuayb’ın babasından, onun da dedesinden yaptığı rivâyetleri kabul etmesi … gibi konular bunlar arasında sayılabilir.
Genelde Hadis ilimleriyle, özelde Fıkhu’l-hadîs ile iştigal eden herkesin, hadisler hakkında hüküm verirken cerh ve ta’dîl kurallarına riâyet eden, hadis tenkîdi noktasında otoritelerin görüşlerini esas alan, isnadın durumunun kesin olarak ortaya çıkmadığı hallerde kimseyi taklit etmeyerek tevakkufu tercih eden Kutbuddîn el-Haydırî’nin yönteminden istifade etmesinin faydalı olacağına inanıyor; çalışmamızın bu bakımdan ilgili ilim çevrelerine mütevazi bir katkı sunmasını umuyoruz.

Anahtar Kelimeler

el-Haydırî, el-Ğarâm bi edilleti, Tenkit, Hadis, Fıkıh, Usûl, Metot., الخيضري، الغرام بأدلة الأحكام، النقد، الحديث، الفقه، الأصول، المنهج., الخيضري, الغرام بأدلة الأحكام, النقد, al-Khaidirī, al-Gharām bi adillah al-ahkām, Criticism, Hadīth, Islamic Law, Jurisprudence, Method

Qutb al-Din al-Khaidiri’s (d. 894/1489) Hadīth Criticism Methodology From His Book “al-Gharām bi adillah al-ahkām”

Öz

In this research, we have dealt with the method of a scholar, muhaddith, hafiz, methodologist, jurist Qutb al-Din al-Khaidirī (d. 894/1489) in his criticism and selection of hadiths and judgment on them through extrapolation of his book al-Gharām bi adillah al-ahkām which he composed according to the method of jurists, and judged on it’s hadiths according to the method of muhaddiths, and he often relied on the sayings of critics’ leaders in their ruling on hadiths and agree with them on this, sometimes he discusses their rulings and criticizes their opinions after they are mentioned, he does not imitate, and contradicts them, and redresses them, he says: “It is not as he said”, “He found him flawed based on something unacceptable/uninjurious” “What he said is refused”, “He is delusional”, “What he said is not something that would harm the soundness of the hadith!”. There are hadiths that stop ruling on them and transfer the rulings of the imams and their different opinions without giving preference, if their condition is not clear to him, and there is no reliable imam’s saying in them.
By following the rulings of al-Khaidiri in his book and the criticism, correction and weakening of hadiths that he followed, we have come to grips with some of the subtleties and issues that he commented on with his opinion in the folds of the chapters, in agreement with the opinions of the hadith critics and the muhaddiths, which are these: al-Tabi’i’s saying: “From the Sunnah as such” and the justice of the all of Companions, the narration of a companion whose name is not mentioned should not harm that narration; although an hadith refers to the Sahih of Bukhari, the fact that only a part of that hadith is found in the Sahih is a sign of leniency, and adopting the opinion of whom corrected the hearing of al-Hasan al-Basri from Samurah b. Jundub, and accepting the chain of narrators of Amr b. Shu’aib such as acceptance of his narrations he made from his father and his father from his grandfather.
We believe that it is necessary for every person engaged in the sciences of Hadith and specially its jurisprudence to benefit from the approach and proceeding of Qutb al-Din al-Khaidiri, who took into account in his judgment on hadiths according to the rules of jarh and ta’deel, and adopted the opinions of scholars of hadith criticism, except for what was likely to stop and not imitate them in judgment as it was not clear to him the condition of the chain of transmission. In this context, we are pleased that our study made a modest contribution to the relevant scientific community.

Anahtar Kelimeler

al-Khaidirī, al-Gharām bi adillah al-ahkām, Criticism, Hadīth, Islamic Law, Jurisprudence, Method

منهج نقد الحديث عند الحافظ الخَيْضِرِيّ (ت. 894ه/1489م) من خلال كتابه "الغَرَام بأدلة الأحكام"

Öz

تناولنا في هذا البحث منهج عالمٍ، محدث، حافظ، أصوليٍّ فقيه، في نقده للأحاديث وانتقائه لها والحكم عليها من خلال استقراء كتابه الغرام بأدلَّة الأحكام والذي ألّفه على طريقة الفقهاء، وحكم على أحاديثه على طريقة المحدثين، وكثيرا ما كان يعتمد أقوال الأئمة النُّقاد في حكمهم على الأحاديث ويوافقهم على ذلك، وأحيانًا يناقش أحكامهم ويَنْقُد آراءهم بعد إيرادها غير مقلدٍ، ويخالفها، ويستدرك عليها، فيقول: "ليس كما قال"، "أعلَّه بما لاَ يُقبل/لاَ يَقْدَح"، "ذلك مردود"، "وَهِمَ"، "ليس بقادِحٍ في صحّة الحديث". وهناك أحاديثُ تَوقّف في الحُكْم عليها ونقل أحكام الأئمة وآرائَهم المختلفة دون ترجيحٍ، وذلك إذا لم يتبيّن له حالُها، وليس فيها قولٌ لإمامٍ يُعتمد.
ومن خلال تتبّع أحكام الخيضِريّ في كتابه وما أتبعه من نقد للحديث وتصحيح وتضعيف، توقفنا على بعض الطرائف والمسائل التي عقّب عليها برأيه في ثنايا الأبواب، موافقا في ذلك لآراء نقّاد الحديث وجهابذةِ المحدثين، وهي: قول التّابعيّ: "مِنَ السُّنَّةِ كَذَا"، وعدالة الصحابة كلهم، ورواية الصحابيّ إذا أُبهم اسمُه لا تقدح بالرَّواية، ومسألة عَزْوِ الحديثِ إلى صحيح البخاريّ إذا كان الموجود فيه قسم من الحديث المعزو له فقط وهذا تساهلٌ، واعتماد رأي من صوَّب سماع الحَسنِ البصرِيِّ من سَمُرَةَ بنِ جندُب، وقبول إسناد عَمرِو بنِ شُعيب عن أبيه عن جَدّه

Anahtar Kelimeler

الخيضري, الغرام بأدلة الأحكام, النقد, al-Khaidirī, al-Gharām bi adillah al-ahkām, Criticism, Hadīth, Islamic Law, Jurisprudence, Method

Kaynakça

• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. (Babanzâde Bağdatlı İsmail Paşa). Hediyyetü’l-ârifîn Esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Meârif-i Celîle Vekâleti Matbaası, 1951.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Îdâhu’l-meknûn fî’z-zeyli alâ Keşfi’z-zünûn. thk. Muhammed Şerefeddîn – Muallim Rıfat Bilge Kilisli. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bedrân, Abdülkâdir b. Ahmed b. Mustafâ b. Abdirrahîm b. Muhammed. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeratü’l-hayâl. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1405/1985.
• Beydâvî, Ebû Ya’lâ (çağdaş araştırmacı). “el-İ’lâm bi’l-kütübi’l-müellefeti fî ehâdîsi’l-ahkâm”. Archive.org. Erişim 15 Haziran 2022. b.y.: Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş ikinci dijital neşir, 1442/2020.
• https://archive.org/details/20210429_Ahkam_Abuyaala
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm b. el-Muğîre el-Cu’fî. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Busravî, Alâüddîn Ali b. Yûsuf b. Ali b. Ahmed ed-Dımeşkî eş-Şâfiî. Târîhu’l-Busravî. thk. Ekrem Hasen el-Ulebî. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1. Basım, 1408/1988.
• Dayhan, Ahmet Tahir. “Çocuğun Namaz Eğitimi İle İlgili Bir Hadis Tahlîlinin Tahlîli”. Marife 3/2 (2003), 32-41.
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/827179
• Haydırî, Kutbüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî eş-Şâfiî, el-Ğarâm bi edilleti’l-ahkâm. thk. Muhammed Hamdî el-Vâlî. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1. Basım, 2018.
• İbnü’l-Acemî, Şihâbüddin Ahmed b. Ahmed b. Muhammed eş-Şafiî el-Mısrî, Zeylü Lübbi’l-lübâb fi tahrîri’l-ensâb. thk. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim. Yemen: Merkezü’n-Nu’mân, 1432/2011.
• İbn Dakîki’l-Îd, Takiyyüddîn Ebu’l-Feth Muhammed b. Ali b. Vehb b. Mutî’ el-Kuşeyrî. el-İlmâm bi ehâdîsi’l-ahkâm. thk. Huseyn İsmâîl el-Cemel. Riyad: Dâru’l-Mi’râc; Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2. Basım, 1423/2002.
• İbnü’l-Ğazzî, Şemsüddîn Ebu’l-Meâlî Muhammed b. Abdirrahmân. Dîvânü’l-İslâm. thk. Seyyid Kisrevî Hasen. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1411/1990.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed el-Askalânî. İnbâü’l-ğumr bi ebnâi’l-umr. thk. Hasen Habeşî. Kahire: Vizâratü’l-Evkâfi’l-Mısriyye, 1418/1998.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Muhammed Abdüssaîd Hân. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 2. Basım, 1392/1972.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zemân, thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Mülakkin, Sirâcüddîn Ebû Hafs Amr b. Ali b. Ahmed eş-Şâfiî el-Mısrî. el-Bedru’l-münîr fi’l-ehâdîsi ve’l-âsâri’l-vâkıati fi’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Mustafa Ebu’l-Ğayt. Riyad: Dâru’l-Hicra, 1425/2004.
• İşbîlî, Abdülhakk b. Abdirrahmân el-Ezdî el-Endelüsî. el-Ahkâmü’l-vustâ. thk. Hamdî es-Selefî – Subhî es-Sâmerrâî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1416/1995.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî el-Osmânî. Süllemü'l-vusûl ilâ tabakâti'l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdülkâdir el-Arnaût. İstanbul: Ircica Kütüphanesi, 1429/2010.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî el-Osmânî. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1360/1941.
• Kehhâle, Ömer b. Rıdâ b. Muhammed Râğıb b. Abdilğanî. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Malatî, Zeynüddîn Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhîn el-Hanefî. Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2002.
• Nuaymî, Abdülkâdir b. Muhammed en-Nuaymî ed-Dımeşkî. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’u’l-lâmi’ li-ehli’l-karni’t-tâsi’. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Cevâhiru ve’d-dürer fi tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrâhim Bâcis Abdülmecîd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1419/1999.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Nazmü’l-ikyân fî a’yâni’l-a’yân. thk. Philip Hitti. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî el-Yemenî. el-Bedru’t-tâli’ bi mehâsini men ba’de’l-karni’s-sâbi’. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Vâlî, Muhammed Hamdî. el-Haydırî’nin Kitâbü’l-Ğarâm bi Edilleti’l-Ahkâm Adlı Yazma Eserinin Edisyon Kritiği ve İbn Hacer’in Bülûğu’l-Merâm min Edilleti’l-Ahkâm’ı ile Mukâyesesi. Doktora Tezi. Danışman: Dr. Öğretim Üyesi Ahmet Tahir Dayhan. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî. el-Aʿlâm. Beyrut: Dârü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1422/2002.