İslâm’da İdâre’nin (Kâmû Velâyeti ve Vilâyeti’nin) Denetimi

Yıl 2018, Cilt: 13 Sayı: 1, 97 - 128, 01.08.2018

Mehmet Nuri Güler

Öz

Öz
İdâre, İslâm Toplumu’nda dînin bir rüknü sayılmış, varlığı ile İslâm’ın var
olacağı, yokluğu ile İslâm’ın sözkonusu olamayacağı vurgulanmıştır. Toplum
düzenini sağlamayı amaçlayan İslâm Hukuku, toplum düzenin ayakta
tutan İdâre’yi de tanzîmetmiştir. Yönetilenleri keyfi uygulamalardan
kurtarabilmek için, kâmû velâyeti ve kâmû vilâyetinin, yani kâmû hizmetlerinin
yüklenicisi olan İdâre, İslâm’da denetlenmiştir. Hz. Peygamber
ve Râşid Hafifeler dönemlerinde ortaya çıkan İdâre’de, idârî denetlemenin
şekilleri, “idârî denetim” ve “halk denetimi”ni kapsayan “idârenin yargı
dışı denetimi” ile “yargı denetimi” ve “tahkim”i kapsayan “idârenin yargısal
denetimi” olmuştur.
Anahtar Kelimeler: İslâm İdâre Hukuku, İslâm İdâresi, Kâmû Velâyeti,
Kâmû Vilâyeti, Kâmû Hizmeti, Hz. Peygamber, Râşid Halîfeler, İdârenin
Yargı Dışı Denetimi, İdârî Denetim, Halk Denetimi, İdârenin Yargısal Denetimi,
Yargı Denetimi, Mezâlim Kazâ’sı, Tahkîm.
AUDIT OF ADMINISTRATION (PUBLIC DUTY AND PUBLIC AUTHORITY)
IN ISLAM
Abstract
In the Islamic Society, the administration is considered to be a religion of
Islam. There is Islam with the existence of the administration. The existence
of Islam is not mentioned with the absence of it. Islamic law aims
to provide social order. Islamic law, the Administration is also correct.
In Islam, the administration was inspected to save the executives arbitrarily.
During the periods of Prophet Muhammad and Rashid Khalifahs
the form of supervision is two: The first is the judicial supervision of the
judge. This includes administrative supervision and public scrutiny. The
second, judicial control of the executive. This includes judicial review and
arbitration.
Keywords: Islamic Administrative Law, Administration in Islam, Public
Task, Public Authority, Public Service, Prophet Muhammad, Rashid Khalifahs,
Outside the Judicial Administrative Control, Administrative Control,
Public Audit, Judicial Control of Administration, Judicial Review,
Cruelty Judiciary, Arbitration.

Anahtar Kelimeler

İslâm İdâre Hukuku, İslâm İdâresi, Kâmû Velâyeti, Kâmû Vilâyeti, Kâmû Hizmeti, Hz. Peygamber, Râşid Halîfeler, İdârenin Yargı Dışı Denetimi, İdârî Denetim, Halk Denetimi, İdârenin Yargısal Denetimi, Yargı Denetimi, Mezâlim Kazâ’sı, Tahkîm

Kaynakça

• ABDULBÂKÎ, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l-Mufehres li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Çağrı Yayınları, İstanbul, Tarih Yok. ABDULVEHHÂB, Muhammed Tâhir, “er-Rakâbetu’l-İdâriyye fî’n-Nizâmi’l-İdâriyyi’l-İslâmî”, Risâletu’l-Halîci’l-‘Arabî, Sayı 19, Yıl 6, Riyâd 1986. ALİ MANSÛR, Ali, Nizâmu’l-Hukm ve’l-İdâre fî’ş-Şerî’ati’l-İslâmiyye ve’l-Kavânîni’l- Vad’iyye, 2. Baskı, Beyrût 1971. ARMAĞAN, Servet, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara 1987. ATAR, Fahreddin, İslâm Adliye Teşkilâtı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi, Ankara, Tarih Yok. ATAY, Cevdet, Devlet Yönetimi ve Denetimi, İstanbul 1999. AVDEH, Abdulkadir, et-Teşrî’u’l-Cinâiyyu’l-İslâmî Mukârenen bi’l-Kânûni’l-Vad’î, Cild 1, 8. Baskı, Beyrût 1986. BALKAN, Ali, İdarenin Yargı Dışı Yollardan Denetlenmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2009 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). EL-BELÂZURÎ, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279 h./892 h.), Futûhu’l-Buldân, Tahkîk: ‘Abdullâh Enîs et-Tabbâ’, ‘Umer Enîs et-Tabbâ’, Beyrût 1987. EL-BEYHÂKÎ, Ebû Bekir Ahmed b. el-Huseyn b. ‘Alî (ö. 458/1066), es-Sunenu’l-Kubrâ, Haydarâbâd 1344 h. BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbbul 1970. EL-BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâ’îl b. İbrâhîm b.el-Muğîre b. Berdizbeh (ö. 256/870), el-Câmi’u’l-Musnedu’s-Sahîhu’l-Muhtasar min Umûri Rasûlillâh (a.s.) ve Sunenihi ve Eyyâmih (“Sahîhu’l-Buhârî”), Çağrı Yayınları, İstanbul 1981. -------------, el-Câmi’u’s-Sahîh el-Muhtasar, Tahkîk: Mustafa Dîb el-Bağâ, Dâru İbn Kesîr, Beyrût 1987. EL-BUSTÎ, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî (ö. 354/965), es-Siretu’n- Nebevîyye ve Ahbâru’l-Hulafâ, Tah : el-Hâfız es-Seyyid Azîz Bek ve arkadaşları, 1. Baskı, Beyrût 1987. EL-CAHŞIYÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdûs (ö. 331/942), el-Vuzarâ ve’l-Kuttâb, Tahkîk.: Mustafâ es-Sekâ ve arkadaşları, 1. Baskı, Kâhire 1938. EL-CEVZİYYE, İbnu’ Kayyim, et-Turuku’l.Hukmiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şer’îyye, Kâhire 1963. ED-DÂRİMÎ, Abdullah b. Abdirahmân Ebû Muhammed (ö. 255 h./869 m.), Sunenu’d- Dârimî, Tahkîk: Fevvâz Ahmed Zemrelî, Hâlid es-Seb’u’l-Alemi, Beyrût 1407 h. DURAN, Lûtfi, İdare Hukuku Ders Notları, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1982. DURMAZ, Bahadır Turan, “Yargı Kararlarının Uygulanamamasından Doğan Sorumluluk”, Hukuk Gündemi Dergisi, Ankara, Sayı 4. EBÛ YÛSUF, Ya’kûb b. İbrâhîm (ö. 182/798), Kitâbu’l-Harâc, Bûlâk 1302 h. EBÛ ZEHRA, Muhammed, Vilâyetu’l-MezâIim fi’l-İsIâm, Bahsun Mukaddem ilâ’l-Halkati’d- Dirâsiyyeti’l-Ulâ li’l-Kânûn ve’l-Ulûmi’s-Siyâsiyye, Mısır 1961. EROĞLU, Hamza, İdare Hukuku, 4. Baskı, Işın Yayıncılık, Ankara 1984. EL-FERRÂ’, Ebû Ya’lâ Muhammed b. Huseyin (ö. 458/1066), el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, Nşr.: Muhammed Hâmid el-Fakî, Beyrût 1983. GADBAN, Münir, İslam’da Siyasi Anlaşma (Hilf), Çeviren: Mustafa Burak, Adapazarı 1990. İslâm’da İdâre’nin Denetimi 127 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref, Yönetim Hukuku, “S” Yayınları, Ankara 1983, s. 203. GÜLER, Mehmet Nuri, İslâm İdâre Hukuku’nun Ortaya Çıkışı, Hz.Peygamber ve Râşid Halîfeler Dönemleri’nde İdâre’nin Kuruluşu, İşleyişi ve Denetlenmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1995 (Basılmamış Doktora Tezi). EL-ĞAZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, Cild 7, Tab’atu’ş-Şa’b, Yer Yok, 1933. HAMÎDULLAH, Muhammed, İslâm Peygamberi, Çeviren: Salih Tuğ, İstanbul 1980. ------------, Mecmuâtu’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye, Beyrût 1985. İBN HACER el-Askalanî (ö. 852 h./1448 m.), Subulu’s-Selâm Şerhu Bulûği’l-Merâm min Edilleti’l-Ahkâm, Cilt IV, Matbaatu’l-İstikâme 1357 h. İBN HALDÛN (ö. 808/1406), el-Mukaddime, Dâru’l-Kalem, 6. Baskı, Beyrût 1986. İBN HİŞÂM, Ebû Muhammed Abdulmelik el-Ma’âfirî (ö. 213 h./828 m.), es-Sîretu’n- Nebeviyye, el-Cuz’u’s-Sânî, Takdîm: Taha Abdurra’uf Sa’d, Dâru’l-Cîl, Beyrût 1987. İBN İSHÂK, Muhammed b. Yesâr (ö. 151 h./768 m.), Siretu’bnu İshâk, Tah.: Muhammed Hamidullah, Konya 1981. İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), ‘Uyûnu’l- Ahbâr, Mısır 1925. ------------, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), el-Ma’ârif, Tahkîk: Servet ‘Ukkâşe, 4. Baskı, el-Kâhire 1966. İBN MÂCE, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (ö. 273/886), es-Sunen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981. İBN MANZÛR, Cemâluddîn Muhammed b Mükrim b. Alî Rıdvân b. Ahmed b. Ebî’l-Kâsım b. Hubka el-İfrîkî (ö. 711/1311), Lisân’l-’Arab, Tab’atu Bulâk, Tarih Yok. İBN TEYMİYYE, Takiyyuddîn Ahmed (ö. 728/1328), el-Hisbe fi’l-İslâm, Tah.: Seyyid b. Muhammed b. Ebî Sa’deh, Kuveyt 1983. ------------, Takiyyuddîn Ahmed (ö. 728/1328), es-Siyâsetu’ş-Şeriyye fi Islâhi’r-Râ’î ve’r-Ra’iyye, 4. Baskı, Nşr.: Muhammed Hilmî el-Minyâvî, Dâru’l-Kitabi’l-Garbî, Mısır 1969. İBNU’L-CEVZÎ, Cemâlu’d-Dîn Ebû’l-Ferec Abdurrahman (ö. 597/1201), Târîhu’l-‘Umer b. el-Hattâb, Tab’atu’l-Matba’ati’t-Ticâriyye, Yer Yok, Tarih Yok. İBNU’L-ESÎR, İzzuddîn Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed el-Cezerî (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrût 1965/1966 EL-KALKAŞENDÎ, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. İdris b. Ahmed b. Abdillah (ö. 821/1418), Subhu’l-A’şa fî Sinâ’ati’l-İnşâ, el-Kâhire 1913 EL-KARÂFÎ, Şahabuddîn Ebû’l-’Abbâs Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman es-Sanhâcî (ö. 684/1285), el-Furûk, Dâru İhyâ’i’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1347 h. EL-KEREMÎ, Hâfız Ahmed ‘Acâc, el-İdâre fî ‘Asri’r-Resûl Sallallahu ‘Aleyhi ve Sellem, Kâhire 2006. KESKİOĞLU, Osman, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Ankara 1999. EL-KETTÂNÎ, Abdulhayy, Nizâmu’l-Hukûmeti’n-Nebeviyye (et-Terâtîbu’l-İdâriyye), Cild 1, Beyrût, Tarih Yok. KUBALI, Hüseyin Nail, Anayasa Hukuku Dersleri, Genel Esaslar ve Siyasî Rejimler, İstanbul 1971. KURD ‘ALİ, Muhammed, el-İdâretu’l-İslâmiyye fî ‘İzzeti’-‘Arab, Kâhire 1934. 128 ‹SLÂMÎ ‹L‹MLER DERG‹S‹ EL-MÂVERDÎ, Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî (ö. 450/1058), el-Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-Vilâyâtu’d-Dîniyye, 1. Baskı, Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût 1985. EL-MUHÂMÎ, Sa’îd el-Hakîm, er-Rakâbe ‘Alâ ‘A’mâli’l-İdâre fi’ş-Şerî’ati’l-İslâmiyye ve’n-Nuzumi’l-Vad’iyye, et-Tab’atuts-Saniyye, el-Kâhire 1987. EL-MUNZİRÎ, el-Hâfız Zekiyyu’d-Dîn Abdulazîm b. Abdulkavî (ö. 656/1258), et-Terğîb ve’t-Terhîb mine’1-Hadîsi’ş-Şerîf, Mustafâ el-Helebî, 1954. MUSTAFA, İbrahim ve arkadaşları, el-Mu’cemu’l-Vasît, Beyrût,Tarih Yok MUSLİM, Ebû’l-Huseyin b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö. 261/875), el-Câmi’u’s- Sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981 ------------, Ebû’l-Huseyin b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö. 261/875), el-Câmi’u’s- Sahîh, Dâru’l-Cîl, Beyrût, Tarih Yok. ES-SERAHSÎ, Şemsuleimme Ebû Bekr Muhammed Ahmed (ö. 490/1097), el-Mebsût, Kâhire, Tarih Yok. SUBHÎ ES-SÂLİH, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, 2. Baskı, Beyrût 1388. ES-SUYÛTÎ, Celâlu’d-Dîn (ö. 911 h./1505 m.), Câmi’u’l-Ehâdîs, el-Mektebetu’ş-Şâmile, el-Isdâru’s-Sâlis. ET-TABERÎ, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd Hâlid (ö. 310/922), Târîhu’l-Umem ve’l-MuIûk, Dâru’l-Ma’ârif, Tarih Yok. ET-TAMÂVÎ, Suleymân Muhammed, ‘Umeru’bnu’l-Hattâb ve Usûlu’s-Siyâse ve’l-İdâretu’l- Hadîs, Dirâsetun Mukârenetun, 1. Baskı, Dâru’l-Fikri’l-‘Arabiyy, 1969. TAZEGÜL, İsmail, Türkiye’de İdarenin Yargısal Denetiminin Etkinliği, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2011 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). TUĞ, Salih, İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri (XIX ve XX. Asırlar), İstanbul 1969. TYAN, Emil, Histoir de L’Organisation Judiciaire en Pays Islam, Paris 1938. URSÂN, Şevket, es-Sultâtu’l-Kadâiyye fî’l-İslâm, Yer Yok, Tarih Yok. YÛSUF MÛSÂ, Muhammed, Nizamu’l-Hukm fî’l-İslâm, Tab’atu Ma’hadi’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyyeti’l- Ulyâ, Yer Yok, 1962. EZ-ZEMAHŞERÎ, Ebû’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Umer (ö. 538 h./1143 m.), el- Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Beyrût, Tarih Yok.