Mecazın Vaz‘îliği Problemi: Dil ve Fıkıh Usulü Açısından Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 40, 287 - 303, 28.03.2025

Şeyma Yeşilyayla

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1615305

Öz

Mecazın vaz‘îliği meselesi hem fıkıh usulü hem de dilbilim açısından önemli bir tartışma alanı olup, vaz‘ın mahiyeti ve anlam ile ilişkisi temelinde şekillenmektedir. Bu çalışmada, “mecaz, tıpkı hakikat gibi bir vaz‘ ile mi belirlenmiştir yoksa mecazın anlamı karîneler ve bağlamlar aracılığıyla mı tayin edilir?” sorusuna yanıt aranmıştır. Literatürde, mecaz ile ilgili çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte bu çalışmaların büyük bir kısmı mecazı, doğrudan vaz‘ bağlamında ele almaktan uzaktır. Bir başka ifadeyle mecazın vaz‘ perspektifiyle sistematik bir şekilde incelenmesine dair sınırlı bir literatür mevcuttur. Bu eksiklikten hareketle, bu çalışmada mecazın vaz‘ bağlamındaki konumu detaylı bir şekilde ele alınarak hem fıkıh usulü hem de dilbilim sahasına mütevazı bir katkı sunulması hedeflenmektedir.
Çalışmanın yöntemi, klasik fıkıh usulü kaynaklarında vaz‘ ve mecaz ilişkisi ile ilgili görüşlerin tespit edilmesi ve bu görüşlerin karşılaştırmalı bir analize tabi tutulmasıdır. Ayrıca, usulcülerin mecazın hüküm istinbatındaki işlevine dair yaklaşımları değerlendirilmiştir.
Elde edilen bulgulara göre, mecazın vaz‘ olgusuyla ilişkilendirilip ilişkilendirilemeyeceği konusunda iki temel görüş ortaya çıkmaktadır: 1. Mecazda vaz‘ bulunduğunu savunanlar, mecazî anlamların vaz‘ ile belirlendiğini ileri sürmektedir. 2. Mecazda vaz‘ bulunmadığını savunanlar ise mecazî anlamların karîneler yoluyla ortaya çıktığını iddia etmektedir.
Netice itibariyle mecazın vaz‘ çerçevesinde ele alınması, İslam hukukunda lafız-mâna-hüküm ilişkisine dair tutarlı ve sistematik bir bakış açısı ortaya koymaktadır. Hususen, hüküm istinbat sürecinde bazı meseleler arasındaki öncelik-sonralık münasebetini izah etme noktasında sağlam bir zemin oluşturarak keyfî yorumların önlenmesine yardımcı bir unsur olmaktadır. Mecaz, her ne kadar vazedildiği mânanın haricinde kullanılan lafzı ifade etse de tercih ve teâruz hâllerinde öncelikli bir konuma sahip olabilmektedir. Bu önceliğin önemli sebeplerinden birisini de mecazın vaz‘ çerçevesinde mütalaa edilmesi olarak değerlendirilebilir. Bu yönüyle çalışma, İslam hukukunda mecazın vâz‘ bağlamındaki mevkiini ve hüküm istinbat sürecindeki tesirini tebarüz ettirerek, literatürdeki nazarî bir boşluğu doldurmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü, Dil, Vaz‘, Hakikat, Mecaz.

Etik Beyan

Bu çalışma, Şeyma Yeşilyayla’nın Prof. Dr. Mehmet Birsin danışmanlığında hazırladığı “Fıkıh Usûlünde Dilin Vaz‘ı ve İlgili Tartışmaların Fıkhî İçtihatlara Etkisi” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

The Issue of the Conventionality of Metaphor: An Analysis from the Perspectives of Linguistics and Uṣūl al-Fiqh

Öz

The question of whether metaphor (majaz) is subject to linguistic designation (wad‘) represents a significant area of debate within both usul al-fiqh and linguistics, focusing on the nature of wad‘ and its relationship to meaning. This study seeks to address the critical question: “Is metaphor determined through a specific wad‘, similar to literal meanings (haqiqa), or is its meaning established through other elements, such as contextual indicators (qarain)?” Although various studies on metaphor (majaz) exist in the literature, most do not examine it directly within the framework of linguistic designation (wad‘), leaving a gap in the literature. To address this, the present study investigates the position of metaphor within the context of wad‘, aiming to offer a modest contribution to both Islamic legal theory (usul al-fiqh) and linguistics.
The methodology involves examining classical usul al-fiqh sources to identify various views on the relationship between wad‘ and metaphor, followed by a comparative analysis of these perspectives. Additionally, the study evaluates the role of metaphor in the process of legal derivation (istinbat) as addressed by jurists (usuliyyun).
The findings reveal two primary perspectives regarding the relationship between metaphor and wad‘: 1. Those who argue that metaphor is determined by wad‘, asserting that metaphorical meanings are established through a generic (naw‘i) wad‘, that creates a relational connection between literal and metaphorical meanings. 2. Those who contend that metaphorical meanings are derived exclusively through contextual indicators (qarain), rejecting the application of wad‘ in metaphor.
In conclusion, analyzing metaphor (majaz) within the framework of linguistic designation (wad‘) provides a coherent perspective on the relationship between expression, meaning, and rulings in Islamic law. It establishes a firm foundation for clarifying the sequence and prioritization of issues in legal derivation (istinbat), thereby safeguarding against arbitrary interpretations. Although metaphor involves the use of a term outside its designated meaning, it may assume precedence in cases of preference (tarjih) and conflict (ta‘arud), a precedence that may be attributed to its consideration within the framework of wad‘. This, study highlights the status of metaphor in relation to wad‘ and its influence on the process of legal derivation, addressing an important theoretical gap in the literature on Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Usul al-Fiqh, Language, Wad‘, Haqiqah, Metaphor.

Etik Beyan

This study is derived from Şeyma Yeşilyayla’s doctoral dissertation titled "The Conventionality of Language in Uṣūl al-Fiqh and the Impact of Related Discussions on Juristic Interpretations," supervised by Prof. Dr. Mehmet Birsin.

Kaynakça

• Ali Kuşçu, Alâuddîn. Unkûdü’z-zevâhir fi’s-sarf. thk. Ahmed Afîfî. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2001.
• Âmidî, Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzak ‘Afîfî. Riyad: Darü’s-Sami‘î, 2003.
• Anter, Abdülhamîd. İlmü’l-vaz. Kuveyt: Merkezü’r-Râsihûn, 2017.
• Babertî, Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. er-Rudûd ve’n-nukûd şerhu Muhtasari İbn Hâcib. thk. Dayfullâh b. Sâlih b. Avn el-Ömerî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Seyyid Osman. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Beyzâvî, Nâsıruddin Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. thk. Şaban Muhammed İsmail. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• Bihârî, Muhibbullāh b. Abdişşekûr. Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Kefrü’tamâîn: el-Matbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, t.s.
• Buhârî, Abdulaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ‘an usûl-i Fahri’l-İslam el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. ’Uceyl Casim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1994.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâilü’l-İ’câz. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Hancî, 1984.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. el-Hâşiye ale’l-Mutavvel. nşr. Reşîd A‘razî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. et-Ta’rifât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Darü’l-Fazîle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dicvî, Yusuf. Hülâsatu ilmi’l-vaz‘. Mısır: Mektebetü’l-Kahire, 1920.
• Eginî, İbrahim b. Halil. Metn fi’l-vaz‘ (Mecmûatü’l-vaz’ içinde). İstanbul: Safâ ve Enver Matbaası, 1311.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî. Teysîru’t-Tahrîr. 3 Cilt. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 2 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 2. Basım, 2012.
• İbn Emîru Hâc, Şemsüddîn el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Melek, Abdullatif. Şerhu’l-Menâr fî usûli’l-fıkh (Rehâvî-Azmîzâde ve Envâru’l-Halak Haşiyesi ile). thk. İlyas Kaplan. 3 Cilt. İstanbul: Şirketü Dâru’l-İrşâd, 2014.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdülvâhid es-Sivâsî. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• İsferâyînî, İsâmüddîn İbrahim b. Muhammed. Şerhü’r-Risâleti’l-vaz’iyye. b.y.: y.y., ts.
• İsnevî, Cemâlüddin Abdürrahim b. el-Hasan. Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhaci’l-usûl (Süllemü’l-vusûl ile). 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kutub, 1343.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1995.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl fî ihtisâri’l-Mahsûl fi’l-usûl. haz. Mektebü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2004.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd. Usûlü’l-Fıkh. thk. Abdülmecîd et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.
• Leknevî, Abdülalî b. Nizâmiddîn b. Kutbiddîn es-Sihâlevî el-Ensârî. Fevâtihu’r-rahamût bi-şerhi Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Bedrü’t-tâli’ fî halli Cemi’l-cevâmi’. thk. Murtezâ Ali Muhammed ed-Dağıstânî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2005.
• Merdâvî, Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn. 8 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Mestçizâde, Abdullah Efendi. İhtilafü’s-Seyyid ve’s-Sa‘düddîn. İstanbul: Mektebetü’l-Harbiye Matbaası, 1278. Mevlâna Abdürrahim. Şerhu Unkûdi’z-Zevâhir, ts.
• Mutî’î, Muhammed Buhayt. Süllemü’l-vusûl li şerhi nihâyeti’s-sûl (Nihâyetü’s-sûl içinde). 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, ts.
• Özdemir, İbrahim. “Bir Dil Bilimi Olarak Vaz’ İlmi ve Tarihsel Gelişimi”. İslam’da Medeniyet Bilimleri Tarihi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Rahmî, Muhammed. el-Ucâletü’r-Rahmiye (Mecmûatü’l-vaz’ içinde). İstanbul: Safâ ve Enver Matbaası, 1311.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsûl fî ‘ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tavdîh li metni’t-Tenkîh fî usûli’l-Fıkh (Şerhu’t-Telvîh ile). thk. Zekeriya Umeyrât. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tenkîh fî usûli’l-fıkh (Şerhu’t-Telvîh içinde). thk. Zekeriya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-ulûm. ed. Nuaym Zerzûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-’ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdülberr. Katar: Matâbi’u’d-Devha’l-Hadise, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsül-eimme Muhammed b. Ebi Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2005.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Cemü’l-cevâmi’ fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Basım, 2013.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Teftâzânî, Sadüddîn Mesud b. Ömer. el-Mutavvel şerhu Telhîsi Miftâhi’l-’Ulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2013.
• Teftâzânî, Sadüddîn Mesud b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh. thk. Zekeriya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcani’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıkî ve Dilbilimsel Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Yıldırım, Abdullah. Ali Kuşçu ve Unkûdü’z-Zevâhir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Yıldırım, Abdullah. “Vaz’ İlmi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Bahâdır. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslam, 2. Basım, 1992.