Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın el-ʻUdde fî Usûli’l-fıkh Adlı Eseri Çerçevesinde Sünnet Anlayışı

Yıl 2025, Sayı: 40, 321 - 347, 28.03.2025

Ahmet Batur

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1616382

Öz

İslâmî ilimlerin tedvin edilmesiyle birlikte, diğer alanlarda olduğu gibi fıkıh usûlü alanında da ulemâ pek çok eser telif etmiştir. Bu âlimlerden biri de farklı ilim dallarında birçok eseri bulunan Hanbelî fıkıh âlimi Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’dır (öl. 458/1066). Hanbelî mezhebinde önemli bir yere sahip olan Ebû Ya‘lâ, kelâm, tefsir ve hadis ilimlerinde olduğu gibi fıkıh ve fıkıh usûlü ilimlerinde de önemli bir farklılığa sahiptir. Bu farklılığı, fıkıh usûlü ile ilgili “el-ʻUdde fî usûli’l-fıkh” adlı eserinde sergilemiştir. Söz konusu eser, Hanbelî mezhebinin ve Hanbelî fıkıh eğitiminin önemli ve usûl konularının tamamını ihtiva eden ilk sistematik Hanbelî usûl kitabı olma özelliğine sahiptir. Fıkıh usûlü yazımında mütekellim ve fukahâ metot ayrılığının esasını, mezhep imamlarından gelen rivâyet ve görüşler doğrultusunda usûl kurallarının tesisi düşüncesi teşkil etmektedir. Bu düşünceden hareketle eserin, fukahâ metoduyla yazıldığı söylenmiştir. Zira müellif eserde, usûl kurallarını mezhep imamından gelen rivâyet ve görüşler istikametinde oluşturmaya itina ve gayret göstermiştir. Eser, geniş muhtevası, mezhep içi ve mezhep dışı usûlî görüşlere yer vermesi ve bu görüşleri delilleriyle ele almasıyla dikkat çekmektedir. Eserde, mezhebin kurucusu Ahmed b. Hanbel’e (öl. 241/855) nisbet edilen görüşler aktarılır, değerlendirilir ve kimi zaman aralarında tercihte bulunulur veya başka bir görüşe kani olunur. Mesela; zayıf haberle amel konusunda Ahmed b. Hanbel’in amel edilmesiyle ilgili olan mutlak görüşünü aktarmak ve yorumlamakla yetinen Ebû Yaʻlâ, itikadî konularda haber-i vâhidin hücciyetini kabul etmeyerek muhalefet eder. Bu çalışmada, Ebû Ya‘lâ’nın zikredilen eserinden hareketle onun sünnet ile ilgili anlayışının tespiti hedeflenmektedir. Ebû Ya‘lâ’nın konuyla ilgili yaklaşımını tam olarak belirleyebilmek ve ilgili görüşler arasında mukayese yapabilmek için Hanbelî ve diğer mezheplerden bazı İslam hukukçularının sünnet ile ilgili görüşleri de değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Sünnet, Haber, Ef´âlu’r-Rasûl, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, el-ʻUdde

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Understanding of Abu Ya'la al-Farra’s Sunnah within the Framework of His Work titled al-Udda fi usuli al-Fiqh

Öz

With the organisation of Islamic sciences, as in other fields, the scholars wrote many works in the field of usul al-fiqh. One of these scholars was Abu Ya'la al-Farra (d. 458/1066), a Hanbali fiqh scholar who wrote many works in different branches of science. Abu Ya'la, who has an important place in the Hanbali sect, has an important difference in the sciences of fiqh and usul al-fiqh as well as in the sciences of theology, tafsir and hadith. He exhibited this difference in his work ‘al-ʿUdda fī usūli al-fiqh’ on the usul al-fiqh. This work is the first systematic Hanbali usul book that contains all the important and procedural issues of the Hanbali madhhab and Hanbali fiqh education. The basis of the methodological divergence between the mutakallim and the fuqaha in the writing of the usul al-fiqh is the idea of establishing procedural rules in line with the narrations and opinions of the imams of the sect. From this point of view, it can be said that the work was written with the method of fuqaha. This is because the author has paid attention and endeavoured to formulate the rules of procedure in the direction of the narrations and opinions of the imam of the sect. The work draws attention with its wide content, its inclusion of intra-sectarian and extra-sectarian usuli views, and its discussion of these views with evidence. In the work, the opinions attributed to Ahmad b. Hanbal (d. 241/855), the founder of the sect, are narrated, evaluated, and sometimes a preference is made between them or another opinion is accepted. For example, Abu Yaʽla, who is contented with quoting and interpreting Ahmad b. Ḥanbal's absolute opinion on dealing with weak news, disagrees with him by not accepting the validity of the news in matters of theology. This study aims to determine Abu Ya'la's understanding of the Sunnah based on the aforementioned work of Abu Ya'la. In order to determine Abu Ya'la's approach to the subject and to make a comparison between the related views, the views of some Islamic jurists from Hanbali and other sects on sunnah are also evaluated.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Sunnah, News, Ef´alur-Rasul, Abu Ya, al-ʿUdda

Etik Beyan

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Agitoğlu, Nurullah. “Hanbelî Usûlcülerin Sünnet ve Hz. Peygamber’in Fiillerine Yaklaşımı –Merdâvî Örneği-”. Şehr-i Nuh Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi. ed. Gültekin Gürçay. 115-122. y.y: İktisad Yayınevi, 2018.
• Albayrak, Nurettin. “Redif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/523-524. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 2005.
• Apaydın, H. Yunus. “Mütevâtir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/208-211. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Arûsî, Muhammed Abdülkâdir. Ef‘âlü’r-Rasûl ve delâletuhâ ‘ale’l-ahkâm. Cidde: Dâru’l-Muctema‘, 1991.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis ıstılahları sözlüğü. İstanbul, İFAV yayınları, 7. Basım, 2013.
• Aʻzâmî, Muhammed Mustafa. Dirâsât fi’l-hadîsi’n-nebevî ve târîhu tedvînih. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1980.
• Bağdâdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Mukaddime fî usûli’l-fıkh. thk. Mustafâ Mahdûm. Riyad: Dâru’l-Muʽallime, 1420/1999.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʽtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamîdullâh. Dımaşk: el-Maʽhedu’l-İlmi el-Fransî, 1385/1965.
• Batur, Ahmet. “Fıkıh Usûlünde Âhâd Haberle Nesh Meselesi”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (2023), 155-172.
• Batur, Ahmet. Şevkânî’nin İrşâdü’l-fuhûl Adlı Eserinde Ef‘âlu’r-Rasûl. ed. Halil Kaya. Ankara: Sonçağ Akademi, 2024.
• Bayrak, Hüseyin. Kadı Ebû Yaʻlâ ve Usûlcülüğü. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/153-154. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir A´tâ. 10 Cilt. Mekke: Dâru’l-bâz, 1414/1994.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfu’l-esrâr ʻan Usûli Fahrilislâm el-Pezdevî. 4. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʽu’l-müsnedu’s-sahîh. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1433/2012.
• Bûtî, Muhammed Ramazan-Mustafa Sa‘îd el-Hın-Ali eş-Şerbecî. Mustalehu’l-hadis. el-Cumhuriyyetu’l-Arabiyye es-Suriyye: Vezâretu’l-Evkâf, 1990.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. thk. ‘Acîl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vezâretu’l-Avkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh b. Ömer b. Îsâ. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1421/2001.
• Demir, Mahmut-Mehmet Emin Özafşar. “Zayıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/157-160. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Ebû Ya‘lâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. el-ʻUdde fî usûli’l-fıkh. 5 Cilt. thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî. Riyad: y.y., 2. Basım, 1410/1990.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî. Teysîrü’t-Tahrîr. 4 Cüz. Mısır: Matbaʽatu Mustafâ el-Bâbâ el-Halebî ve Evlâduh, 1351/?.
• Ferrâ, Kâdî Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ebî Yaʽlâ el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-Hanâbile. 3 Cilt. thk. Abdurrahman b. Süleymân el-Useymîn. Riyad: el-Emânetü’l-ʽÂmm, 1419/1999.
• Fettûhî, İbnü’n-Neccâr Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz. Şerhu Kevkebi’l-munîr. 4 Cilt. thk. Muhammed ez-Zuhaylî-Nezîh Hammâd. Riyad: Mektebetü’l-‘Abîkân, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2012.
• Hacak, Hasan. “Klasik Dönemde Fıkıh Usûlü”. İslam Düşünce Atlası. https://islamdusunceatlasi.org. (Erişim 8 Mart 2025).
• Heysem, Hilâl. Mu‘cemu mustalahi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2004.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîlel-Bağdâdî. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe. el-Musannef fi’l-ehâdîsi ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cüz. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 8 Cilt. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-İfâk el-Cedîde, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed. el-Muğnî (mukaddime). thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulvi. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kutub, 1417/1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed İbn Kudâme. Ravdatü’n-nâzır. thk. Şa´bân Muhammed İsmail. Beyrut: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1998.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. thk. Yasir Süleymân-Mecdî Fethî. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıye, ts.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. ez-Zeyl ´alâ Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleymân el-´Useymîn. Riyad: Mektebetu’l-´Abîkân, 1425/2005.
• İltaş, Davut. “el-Udde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/41-42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Kallek, Cengiz. “Ebû Yaʽlâ el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/253-255. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Kaya, Halil. “Gazzâlî’de Haber Ve Hadis Kavramları”. Hadis Tetkikleri Dergisi 14/2 (Aralık 2016), 37-56.
• Kelvezânî, Ebu’l-Hatâb. et-Temhîd, thk. Mufîd Muhammed Ebû A´mşe. Cidde: Daru’l-Medeniyy, 1985.
• Koca, Ferhat. “İbn Kudâme, Muvaffakuddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/139-142. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Koca, Ferhat. “Ravzatü’n-nâzır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/476-477. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed b. Abdilhayy. el-Ecvibetü’l-fâdıla li’l-esileti’l-kâmile. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 3. Basım,1414/1994.
• Leknevî, Muhammed Abdülalî b. Nizâmiddîn el-Ensârî. Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kubi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasan Alî b. Süleymân. et-Tehbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. thk. ʽAvd b. Muhammed el-Karnî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Molla Hüsrev. Mirâtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl. İstanbul: Dâru’s-Saâde, 1321/1903.
• Mübârekî, Ahmed b. Ali Seyr. “Takvîmu’l-kitâb”. el-ʻUdde fî usûli’l-fıkh. mlf. Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. 1/48-50. Riyad: y.y., 1410/1990.
• Nemle, Abdulkerîm b. Muhammed. İthâfu zevi’l-besâir bi şerhi Ravdati’n-nâzır. Riyad: Dâru’l-´Âsime, 1996.
• Özmen, Ramazan. “Hanbelî Fıkıh Usûlcülerinin Mütevâtir Haberlere Yaklaşımları”. İslâmi İlimler Dergisi 2 (Güz 2007), 29-53.
• Özmen, Ramazan. Hanbelî Usûlcülerin Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Onuş, Muhammed Usame. VI.-VII Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özşenel, Mehmet. “İtikadi Konularda Haber-i Vâhidin Delil Olma Meselesi ve Kevserî’nin Konuya Bakışı”. Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 19/37 (2014), 169-187.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed. Kenzü’l-vüsûl ilâ maʻrifeti’l-usûl. Mîr Muhammed Kütüphane, ts.
• Polat, Salahattin. “Mürsel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/52-54. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Sa´dî, Ebû Ceyb. el-Kâmûsu’l-fıkhî. Lübnan: Dâru Nûru’s-Sabâh-Dâru’s-Sıddîk li’l-Ulûm, 2011.
• Serahsî, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlu’s-Serahsî. 2 Cilt. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Sevgili, Hamit. “Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin Usûl Anlayışında Âhâd Haberin Epistemolojik Değeri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2019), 227-155.
• Seyid Şerîf, Ali b. Muhammed el-Cürcânî. et-Ta‘rîfât. Nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Şa´bân, Zekiyyüddîn. Usûlü’l-fıkh, Trc. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet vakfı yayınları, 2012.
• Şa‘bân, Zekiyüddîn. Usûlu’l-fıkhı’l-İslâmî. y.y: ts.
• Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/31-33. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Turan, Mehmet. “Şâfiî Ve Hanbelî Meşhur Usûl Âlimlerinin Mursel HadiseYaklaşımı”. Artuklu Akademi 9/2 (Aralık 2022), 305-320. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1167279.
• Tûfî, Ebü’r-Rebîʻ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkkavî b. Abdilkerîm. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: 3 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Ünal, İ. Hakkı. İ. Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB yayınları, 2012.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1992.
• Zeyât, İbrâhîm Mustafâ-Ahmed Hasan. Mu´cemu’l-vasît. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Vecîz fî usûli’l-fıkıh. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1996.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-A‘lâm kâmusu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n nisâ mine’l-arab ve’l-müsta’rabîn ve’l-müşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1986.
• Zuhaylî, Muhammed. Merci‘u’l-ulûmi’l-İslâmiyye. Dımaşk: Dâru’l-Mustafâ, 1431/2010.