ÖZKENT ŞEHRİ, TÜRKLER’İN İSLÂMLAŞMASI VE İSLÂM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN GELİŞMESİNDE ROLÜ

Yıl 2015, Sayı: 25, 125 - 149, 01.12.2016

Osman Aydınlı

Öz

Kırgızistan’ın güneybatısında yer alan tarihî Özkent şehri, bugün Özgön diye anılır ve bilinir. Özkent’in de içinde bulunduğu Fergana havzası, çok eski tarihlerden itibaren Türkistan coğrafyasında öne çıkan önemli bölgelerden biri olmuştur. O gün Fergana’nın merkezi olan Özkent, özellikle bugünkü Kırgızistan topraklarında İslam’ın ilk yayılma sürecinde çok önemli bir rol oynamıştır. Nitekim daha III/IX. asrın başlarında İslam’la tanışan bu şehir, henüz İslamiyet’i kabul etmemiş Türklerle sınır konumunda idi. Dolayısıyla dârulharbe en yakın bir sınır (suğur/serhat) şehri olarak, bugünkü Kırgızistan topraklarında İslam’ın yayılmasına öncülük etmiştir. İslam kaynaklarında o dönem büyük ve mâmur bir şehir olarak anlatılan Özkent, zengin çarşıları, ilim halkaları, camileri vd. İslamî yapıları ile göz kamaştıran bir şehir konumundadır. Bu şehirden Özkendî nisbesiyle tanınan birçok âlim yetişmiş olup Fetâvâ adlı eseri ile tanınan Hanefî fakihi Kâdîhan ve muhaddis Ali b. Süleyman bunlardandır. Özellikle Şemsüleimme ünvanı ile bilinen meşhur büyük Hanefi fakihi İmam es-Serahsî, bu şehirde yaşadığı uzun hapis yılları süresince muazzam eseri el-Mebsut ve diğer birçok eserini burada öğrencilerine yazdırmıştır. Serahsî nisbesiyle bilinse de ömrünün en verimli dönemi bu şehirde geçmiş ve kabri burada bulunan bu büyük alim, halen bu şehir ve çevresinin ilmî-manevî havasına büyük değer katmaya namzettir. O ve diğer âlimlerin buradaki varlığı Özkent’te İslam kültür ve medeniyetinin yükselmesine büyük katkı sağlamıştır

Anahtar Kelimeler

Özkent, Fergana, Mâverâünnehir, Kırgızistan, Orta Asya, Türkler, Sâmânîler, Karahanlılar, İslamlaştırma, Kültür, Medeniyet

Özkent City, Its Role in the Islamization of Turks and the Development of Islamic Culture and Civilization

Öz

The historical Ozkent city located in southwest Kyrgyzstan, is referred and known to as Ozgön today. As its well known Fergana area has been one of the most important regions prominent in the geography of Turkestan since the ancient times. Ozkent that had been center of Fergana that day, has played a very important role especially during the initial spread of Islam in the territory of present-day Kyrgyzstan. Indeed, that city become muslim in the the beginning of the third/ninth century. On the other hand Ozkent was border with non Muslim Turks at that time. Therefore, that city has pioneered the spread of Islam in the territory of present-day Kyrgyzstan. Ozkent described by the Islamic sources as a large and prosperous city in that term, was a dazzling city with rich bazaars, scientific circles, mosques, et all. Islamic buildings. A lot of scholars well-known associated with Ozkent trained in this city and well-known his work Fataawa Kâdîhan Hanafi faqih and hadith scholar Ali b. Solomon were among them. Especially known as Shams al-Aimma (sun of Leaders) the great Hanafi Imam alFakih Sarakhsi added great value here. He has attracted the attention to students al-Mabsut an enormous work and a lot of other his books in this city during the years of his long imprisonment. Even well-known associated with Sarahs the most productive period of his life passed in this city and his the tomb has been in this city, the great scholar is still delivering great value candidate and applicant to scientific-spiritual mood of this city and its environs. His and other scholars’ presence here has contributed greatly to the enhancement of Islamic culture and civilization in Ozkent

Anahtar Kelimeler

Ozkend, Fergana, Transoxiana, Kyrgyzstan, Central Asia, The Turks, Samanids, Qarakhanids, Islamization, Culture, Civilization

Kaynakça

• » Asankanov, A. , Kırgız Tarıhı: Ensiklopediya, Bişkek, 2003.
• » Asanov, Üsön, Kırgızstandın Geografyası, Bişkek, 2004.
• » Aydınlı, Osman, Fethinden Samanilerin Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tari- hi, İSAM Yayınları, İstanbul, 2011.
• » Barthold, V.V. , Moğol İstilasına Kadar Türkistan (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara, 1990.
• » ------------, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Türk Tarih Kurumu: Ankara, 2006.
• » -------------, Orta Asya (Rusça’dan çev. Ahsen Batur), Selenge Yay.: İstanbul, 2010.
• » Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Câbir (ö. 279/892): Fütûhu’l-Büldân (thk. Abdullâh Enis et- Tübba‘ – Ömer Enis et- Tübba‘), Beyrut 1987.
• » Bennigsen, A. Lemercier - Quelquejay, Chantel, Step’te Ezan Sesleri: Sovyet Rejimi Altındaki İslâm’ın 400 Yılı (çev. Nezih Uzel), İstanbul 1981.
• » Beyhakî, Ebû’l-Fadl (ö. 470/1077), Târîhu Beyhak, Dımeşk, 1425/2004.
• » Biçer, Bekir, Türklerin İslâmlaşma Süreci, Ankara, 2007.
• » Bosworth, C. E. , “Özkend”, EI²(İng), VIII, 236.
• » Buran, Ahmet, “Oş İlinin Özgön İlçesinde (Kırgızistan) Yaşayan Türkler ve Ağızla- rı”, Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Bilkent Üniversitesi, 26-28 Eylül 2006, Ankara, s. 1-7.
• » Çeşmeli, İbrahim, Antik Çağ’dan XIII. Yüzyıla Kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimari- si, İstanbul, 2007.
• » Eberhard, D. Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları (çev. Nimet Uluğtuğ), Ankara, 1942.
• » Ebû’l-Fedâil Safiyyüddîn, Abdülmü’min İbn Abdülhak el-Bağdâdî (v: 739/1338), Merâsidü’l- ıttılâ’ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ’, I-III, Beyrut, 1412/1991.
• » Emet, Erkin, “Karahanlılar ve Uygurlar”, Türkler, IV, Ankara, 2002, s. 469-476.
• » Erdem, Mustafa, Kırgız Türkleri, Avrupa Stratejik Araştırmalar Merkezi Yay., Ankara, 2000.
• » Erşahin, Seyfettin, Kırgızlar ve İslâmiyet, Sek Yay. Ankara, 1999.
• » Genç, Reşat, “Karahanlılar Tarihi”, Genel Türk Tarihi, II, Ankara, 2002, s. 693-716.
• » Gerdîzî, Ebû’l-Sai‘d Abdülhay b. Dahhâk (ö. 444/1053), Zeynü’l-ahbâr (nşr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347.
• » Hamidullah Muhammed, “Serahsî”, İA, X, İstanbul, 1988, s. 502-507.
• » ----------------, “Serahsî” DİA, XXXVI, İstanbul, 2009, s. 544-547.
• » Hudûdu’l-‘alâm (Müellifi bilinmiyor, h. 372 sonrası), Kahire, 1423.
• » İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem (ö. 314/926), el-Fütûh, I-IV, Beyrut, 1986.
• » İbn Fazlullah el-Ömerî, Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Yahyâ (ö. 749/1349), Mesâlikü’l- ebsâr fî memâliki’l-emsâr, I-XXVII, el-Mecmau’s-Sakâfî, 1423.
• » İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Havkal en-Nâsıbî (ö. 367/977’den sonra), Sûretü’l- ‘arz, Leiden, 1938.
• » İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kâsım Ubeydullâh b. Abdillâh (ö. 300/912), el-Mesâlik ve’l-memâlik, Leiden, 1889.
• » İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ‘ İsmâil b. Ömer ed-Dımaşkî (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, (thk. Ahmed Ebû Mülhim – Ali Necîb Atavî ve Arkadaşları), I-XV, Beyrût, 1987.
• » İbn Kutluboğa Zeynüddîn Kâsım (ö. 879/1474), Tâcü’t-Teracim fî men sannefe mine’l- Hanefiyye, Dımeşk, 1992.
• » İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî (ö. 630/1232), el-Kâmil fî’t-târih, (thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmûrî), I-X, Beyrût, 1997.
• » İbnü'l-İmad Ebû'l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed (ö.1089/1679), Şezerâtü'z- zeheb fî ahbâri men zeheb, I-XI, Beyrut, 1986.
• » İbnü’n-Necîm, Zeynüddin b. İbrâhim el-Mısrî (ö. 970/1563), el-Bahru’r-Râik şerhu Kenzu’d- Dekâik, I-VIII, Dâru’l-Kütübü’l-İslâmi, ts.
• » İbnü’l-Verdi, Ebû Hafs Zeynüddin Ömer b. Muzaffer b. Ömer (ö.749/1349), Târîhu İbni’l- Verdi, I-II, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye: Beyrut, 1417/1996.
• » İdil, Aydın, Yerel Kaynaklara Göre Özet Kırgızistan Tarihi, Bişkek, 2007.
• » İdrisî, Şerîf Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed (ö. 562/1166), Nüzhetü’l-müştâk, I-II Beyrut, 1989.
• » İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed el-Kerhî (ö. 346/9579), el-Mesâlik ve’l-memâlik, Beyrut: Dâru-Sâdır, 2004.
• » Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Ankara 1980.
• » Karayev, Ömürkul, Türkler ve Kağanlıkları (Kırgızca’dan çev. Mustafa Kalkan), İstanbul 2008.
• » Kaşgârî, Mahmûd b. Hüseyin (ö. 498/1105), Dîvânü lügâti’t-Türk, (nşr. Kilisli Muallim Rifat Bilge), I-III, İstanbul, 1333.
• » Kâtib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (ö:1067/1657), Keşfu’z-zünûn an esâmi’l- kütübi ve’l-fünûn (thk. Muhammed Şerâfettin Yaltkaya), I-II, İstanbul, 1941.
• » Kavakçı, Yusuf Ziya, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Maveraünnehir İslâm Hukuk- çuları, Ankara, 1976.
• » Kitapçı, Zekeriya, Türkler Nasıl Müslüman Oldu, Konya, 2004.
• » Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları (6. Baskı), Ankara, ts.
• » Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed el-Kureşî el-Hanefî (ö. 775/1373), el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), I-IV, Riyâd, 1993.
• » Leknevî, Muhammed Abdülhay, el-Fevâidü’l-behiyye (tsh. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na’sanî), Beyrût, ts.
• » Mukaddesî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmet b. el-Benâi el-Beşârî (ö. 380/990), Ahse- nü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm, Beyrut, 1987.
• » Nüveyrî, Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab b. Muhammed (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, I-XXXIII, Kahire, 1423/2002.
• » Ölçekçi, Tamara, “Manaplar ve Kırgız Tarihindeki Rolleri”, bilig, sy. 67, Güz, Ankara, 2013, s. 111-128.
• » Oruzbaeva, Bübanya, “Özkent”, Kırgız Sovet Ensiklopediyası, Frunze 1979, c. IV, s. 537.
• » Özaydın, Abdülkerim, “Türklerin İslamiyeti Kabulü”, Genel Türk Tarihi, II, Ankara, 2002, s. 615-654.
• » Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990.
• » Roux, Jean-Paul, Türklerin Tarihi, (çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan Özcan), İstanbul, 2007.
• » Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166), Kitâbü’l- ensâb (thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî), I-V, Beyrut, 1988.
• » Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed (ö. 483/1090), Kitâbü’l-Mebsût, I-XXX, Kahire, 1324.
• » ----------, Usûlü’s- Serahsî, I-II, Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• » Strange, Guy Le, Büldânü’l-hilâfeti’ş-şarkiyye, basım yeri yok, 1985.
• » Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001.
• » Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (ö. 310/922), Târîhu’r-rüsûl ve’l-mülûk (thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhim), I-XI, Kâhire, ty.
• » Taneri, Aydın, “Hârizmşahlar”, DİA, XVI, İstanbul, 1997, s. 228-231.
• » Taşağıl, Ahmet, “Özkent”, DİA, XXXIV, İstanbul, 2007, s. 129-131.
• » ------------, “Karahıtaylar”, DİA, XXIV, İstanbul, 2001, s. 415-416.
• » ------------, “İslâm Öncesi Devrede Orta Asya’da Yaşayan Türk Boyları”, Genel Türk Tarihi, II, Ankara, 2002, s. 71-148.
• » Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdülkâdir et-Temîmî (ö. 1010/1601), et-Tabakâtü’s-seniyye fi terâcimi’l-hanefiyye, (thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv), I, Kahire, 1390/1970.
• » Tetik, Hasan, Kâdîhân’ın el-Fetâvâ Adlı Eserinde Örf ve Âdet, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006 (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• » Tuğ, Salih, “Eserlerinde Rastlanan İfadelerine Göre İmam Sarahsî’nin Hapis Hayatı”, 900. Ölüm Yıl Dönümü…Serahsi Armağanı, Ankara, 1965, s. 43-60.
• » Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (ö. 911/1505), Lübbü’l-lübâb fî tahrîri’l-ensâb, Beyrut; Dârı Sadr, ts.
• » Ya‘kûbî, Ahmet b. Ebî Ya’kûb b. Ca’fer (İbn Vâzıh) (ö. 294/897), Târih, I-II, Beyrût, ty.
• » Yâkûtu’l-Hamevî, Mu’cemü’l-büldân, I-V, Beyrut, 1977.
• » Yazıcı, Tahsin, “Fergana”, DİA, XII, İstanbul 1995, s. 375-377.
• » Yıldırım, Kürşat, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, Ötüken Yay., İstanbul, 2013.
• » Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347), Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhiri ve’l-‘alâm (thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî), I-LII, Beyrût, 1993.
• » ----------, Siyerü a’lâmi’n-nübelâ (thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf, Muhyi Hilal es-Serhan), I-XXV, Beyrût, 1404/1984.
• » Ziriklî, Hayrüddîn, el-A'lâm: kâmûsu terâcimi li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ mine’l-‘arabi ve’l- musta‘rabîne ve’l-müsteşrikîn, Beyrut, 2002.