Muhtâr es-Sekafî Hareketindeki Gālî Davranışlar ve Muhtâr es-Sekafî’nin Bu Davranışlar Karşısındaki Tutumu

Yıl 2020, Sayı: 36, 499 - 520, 31.12.2020

Yasin Kurnaz

https://doi.org/10.31591/istem.848042

Öz

Kûfe’de, Hz. Hüseyin’in intikamını almayı sloganlaştırarak ortaya çıkan ikinci oluşum Muhtâr es-Sekâfî hareketidir. Muhtâr, Hz. Ali’nin oğlu Muhammed b. Hanefiyye tarafından görevlendirildiği iddiasıyla hareket ederek Kûfe’yi ele geçirmiştir. Sonra Şam yönetiminin üzerine gönderdiği orduyu yenmiş, şehirde kendisine muhalif olanların isyanını bastırmış, Hicaz’daki Abdullah b. Zübeyr yönetimi ile mücadele etmiştir. Ardından Abdullah b. Zübeyr’in kardeşi olup Basra valiliği görevini yürüten Mus‘ab’ın önderliğindeki orduya mağlup olmuştur. Böylece Kûfe’deki bir buçuk senelik iktidarı çok sayıda taraftarının ve kendi hayatının sona ermesiyle bitmiştir. Birden fazla cephede savaş tutan Muhtâr ve bu harekete katılan bazı kimselerin İslâm dininin itikadî sınırlarını zorlayan davranışlar sergilediklerine dair iddialar vardır. Onun ve taraftarlarından bazılarının gālî davranışlarda bulunduğunu bildiren rivayetler Muhtâr es-Sekafî hareketinin Kerbelâ’nın vicdanlardaki yarasını kapatabilecek nitelikteki başarılarını gölgede bırakmaktadır. Bu gālî tutumları incelemek, dönemin siyasetinin, dönem halkının Muhtâr hareketi hakkındaki algısının ve Muhtâr siyasetinin amaçlarının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Muhtâr, Mevâlî, Gāliyye, Şîa

Gālî Behaviour in the Mukhtar el-Thaqafi Movement and the Attitude of Mukhtar al-Thaqafi Against These Behaviors

Öz

The second formation that emerged in Kufah by sloganizing the revenge of Hussain is the Mukhtar es-Thaqafi movement. Mukhtar conquered Kufa by acting with the claim that he was commissioned by Muhammad ibn al-Hanafiyyah, son of Ali. Then, he defeated the army sent by the Damascus administration, suppressed the revolt of those who opposed him in the city, struggled with the administration of Abdullah bin Zubair administration in Hejaz. Then he was defeated by the army led by Mus’ab, who was the brother of Abdullah bin Zubair and was the governor of Basra. Thus, his one and a half year of power in Kufah ended with the end of his and his many followers. There are some claims that Mukhtar, who fought on more than one fronts, and some people who participated in this movement, exhibited some behaviours that pushed the faith limits of the Islamic religion. The narrations, stating that he and some of his followers had gālî behaviours, also overshadowed the successes of the Mukhtar es-Thaqafi movement, which could heal the wounds of Karbala in inner consciences. Examination of these gālî behaviours will contribute to understanding the politics of the period, the perception of the people of the period about the Mukhtar movement and the aims of the Mukhtar movement.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Mukhtar, Mewali, Ghaliya, Shia

Kaynakça

• Aḫbârü’d-devleti’l-‘Abbâsiyye. Müellifi Meçhul. thk. Abdülazîz ed-Dûrî, Abdülcebbâr el-Mutallibî. Beyrut: Dâru’t-Talîa, ts.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Evâil. Tanta: Dâru’l-Beşîr, 1408.
• Avcu, Ali. İslam’ın İlk Marjinalleri Gulat-ı Şia. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyâni’l-firkati’n-nâciye. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1397/1977.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu'l-eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr-Riyad Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Benli, Yusuf. “Keysâniyye Tarihinde Nusaybin “Haşebiyye Devleti” Döneminin Aydınlatılması Üzerine Bazı Düşünceler”. EKEV -Akademi Dergisi-Sosyal Bilimler- 9/24 (2005): 233-252.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İslam Mezhepler Tarihi Araştırmalarında Terminolojiyle İlişkili Sorunlar”. İslâmî Araştırmalar 19/2 (2006), 257-271.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâhu tâcü’l-lüġa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987/1407.
• Çelik, Yılmaz. “İlk Dönem İslâm Tarihinde Siyasi Bir Şahsiyet Olarak Mervân b. Hakem”. Dergi Abant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 8/1 (2020), 77-102.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd. el-Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmünʻim Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1380/1960.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makālâtü’l-İslâmiyyîn vehtilâfü’l-müsallîn. 2 Cilt. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1426/2005.
• Hind Gassân Ebü’ş-Şaʻr. Hareketü’l-Muhtâr b. Ebî Ubeyd es-Sekafî fi’l-Kûfe. Amman: Câmiatü’l-Ürdiniyye, 1983.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed. el-İkdü’l-ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed, Ahmed el-Kûfî. el-Fütûh. thk. Ali Şîrî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1411/1991.
• İbn Hacer el-Askalâni, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî. Cemheretü ensâbi’l-Arab. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983/1403.
• İbn Nemâ, Ca‘fer b. Ebû İbrâhîm Muhammed b. Ebü’l-Bekâ Hibetullâh el-Hillî. Risâletü zevbi’n-nüzzâri fî şerhi ahzi’s-sâr. b.y. ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-Ma‘ârif. thk. Servet Ukkaşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Küttâb, 1992.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya’kūb. Tecâribü’l-ümem ve teâkibü’l-himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 7 Cilt. İran: Serveş, 2000.
• İbn Saʻd, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakātü'l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm b. Ubeydillâh b. Sâlim. Ṭabaḳātü fuḥûli’ş-şu‘arâ. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. Cidde: Daru’l-Medenî, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali. Üsdü’l-ġābe fî ma‘rifeti’s-sahâbe(Ahbârü’s-sahâbe). 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989/1409.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. Muhammed. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-firkati’n-nâciye ani’l-fırakı’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz el-Keşşî. Ricâlü’l-Keşşî. thk. Ahmed el-Hüseynî. Kerbelâ: Müessesetü’l-Aʻlemî, ts.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Kurnaz, Yasin. Muhtâr b. Ebî Ubeyd es-Sekafî’nin Hayatı, Siyasî ve Askerî Faaliyetleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayın, ts.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber. el-Kâmil fi’l-luġa ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997/1417.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Yemenî. el-Hûrü’l-în. thk. Kemal Mustafa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1948.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî. Fıraku’ş-Şî‘a. thk. Hellmut Rıtter. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1350/1931.
• Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Onat, Hasan vd. (ed.). İslâm Mezhepler Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 7. Basım, 2018.
• Öz, Mustafa. “Galiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/333-337. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. 3 Cilt. Halep: Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Şenzeybek, Aytekin. “Muhtâr es-Sekafî’nin Hayatı Bağlamında İlk Keysânî Fikirlerin Ortaya Çıkışı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 15/2 (2015), 343-370.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî, Târîhu'r-rusül ve'l-mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Ali et-Tûsî. Ahbâru ma‘rifeti’r-ricâl. tsh. Hasen el-Mustafâ. Tahrân: y.y. 1347.
• Yakūbî, Ahmed b. Ebû Yaʻkūb b. Caʻfer b. Vehb. Târîhu’l-Yaʻkūbî. b.y. y.y. ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Gulüv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.14/192-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yüksel, Ahmet Turan. Abdullah b. Ömer (Hayatı ve Şahsiyeti). Konya: İdeal Ofset, 2004.
• Yüksel, Ahmet Turan. İhtirastan İktidara Kerbelâ. Konya: Yediveren Kitap, 2001.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kāmûs. thk. Mecmûatün mine’l-Mühakkıkîn. Darü’l-Hidaye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dimaşkî. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnâût. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1980/1405.