Bir Bakışın Serencâmı: Edebiyatta Gamze Tasavvufta Nazar

Yıl 2023, Sayı: 42, 165 - 184, 31.12.2023

Alper Ay

https://doi.org/10.31591/istem.1373894

Öz

Klasik şiirimizin en temel konularından birisi aşktır. Bu aşkın ortaya çıkışına sebep olup onu besleyen sevgiliye ait güzellik unsurlarının başında ise göz gelmektedir. Beşeri aşk tasvirinin önde gelen konularından birisi gamzedir ve klasik şiirde çeşitli benzetme unsurları ile kullanılmıştır. Ok ve kılıç bu itibarla sık kullanılan iki benzetme unsuru olarak dikkat çeker. Sevgilinin kaşlarının yaya ve kirpiklerinin de oka benzerliğinden hareketle gamze, kurulu bir yay tasviri ile birlikte düşünülmüştür. Âşık için sevgilinin kendisine bakması, bu bakışlara gönlünün muhatap olması âlemde dengi bulunmaz bir nimettir. Aksi ise, yani sevgilinin bakmaması, yönünü başka tarafa dönmesi telafisi mümkün olmayan bir ziyandır. Kılıç, tîğ, gaddar, hunhâr gibi benzerlik unsurlarıyla divan şairlerinin üzerinde durduğu bu mefhum tasavvuf şiirinde nazar kavramında kendini gösterir. Edebiyat sahasında âşık ile mâşuk arasındaki ilişkide gamze mazmunu kullanılırken, tasavvufta mürit ile mürşit arasındaki münasabet nazar kavramı ile izah edilmiştir. Pek çok mutasavvıf, ilahilerinde mürşitleri ile olan karşılaşmalarını nazar kavramı ile tarif etmiş ve divan şairlerinin üzerinde durduğu gamze ile aynı çerçeveyi çizmişlerdir. Fakat günümüze değin iki farklı disiplinde aynı anlamlara gelen bu kavramlar bir arada düşünülmemiş, kavramlar ayrı ayrı izah edilmiştir. Öte yandan her iki kavram da kaynaklarda benzerlik unsurlarıyla birlikte açıklanmıştır. Oysa bu kavramların ait oldukları kültür dünyasında temellendirildikleri bazı dinamikler vardır. Klasik şiirde Fuzûlî, Edirneli Nazmî gibi şairler iki kavramın müşterek yönünü vurgulamak adına aynı beyitte zikretmişler ve gamze mazmunu için mistik bir kapı aralamışlardır. Biz de bu çalışmada gamzeyi nazarla birlikte değerlendirerek konuya yeni bir bakış açısı sağlamaya çalıştık. İslam kültüründe nazara ve gamzeye zemin teşkil eden bazı ayetler ve düşünceler üzerinde durduk. Nazar ayetini bu minvalde çeşitli yönleri ile değerlendirdik. Hz. Musa’nın Tur dağındaki kıssasına farklı bir açıdan yaklaştık ve İslam toplumundaki sahabe algısının nazar ve gamze ile ilişkisini kurmaya çalıştık. Netice itibarı ile bu kısa çalışmada gamze ve nazar kavramlarının anlam dünyalarındaki müşterekliklerini ve zemin olarak temas ettikleri İslam kültürünü ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Tasavvuf, Aşk, Gamze, Nazar

Consequence of a Glance: Ogle in The Literature and Glance in The Sufism

Öz

The main subject of our poetry is love. The eye is one of the most important elements of beauty of the lover that nourishes this love. In this respect, ogle is one of the indispensable subjects of the depiction of human love, and it has been used with various simile elements in classical poetry. For the lover, having his beloved look at him and having his heart be the recipient of these gazes is a unique blessing in the world. Otherwise, if the lover does not look and turns his/her face away, it is an irreparable loss. While the concept of dimple is used in the relationship between the lover and the beloved in the field of literature, in Sufism, the relationship between the disciple and the master is explained with the concept of glance. Many Sufis explained their encounters with their mentors in their hymns with the concept of glance and drew the same framework as the ogle that divan poets emphasized. However, there are some dynamics on which these concepts are based in the cultural world to which they belong. In this study, we tried to provide a new perspective on the subject by evaluating ogles together with the glance. We focused on some verses and thoughts that form the basis for glance and dimple in Islamic culture. We approached the story of Moses on Mount Tur from a different perspective and tried to establish the relationship between the perception of the companions in the Islamic society and the glance and ogles. As a result, in this short study, we tried to express the commonality of the concepts of ogle and glance in their world of meaning and the Islamic culture with which they come into contact as a basis.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Sufism, Love, Ogle, Glance

Kaynakça

• Akbak, Muhammed Yusuf. “Yunus Emre Divanında Mürid-Mürşid İlişkisi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2022), 221-248.
• Akün, Ömer Faruk. “Divan Edebiyatı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/389-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Ceylan, Ömür. “Şi‘r-i Kadîmin Rüzgarıyla (Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı)”. Çankırı Araştırmaları III/3 (2008), 137-140.
• Çetiner, Bedreddin. Fatiha’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzul. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2016.
• Çorak, Reyhan. Klasik Edebiyatta Sevgilide Göz, Kaş ve Kirpik Üzerine Benzetmeler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Çubukçu Hatice. İnsan Gözdür, Tasavvuf Kültüründe Nazara Bakmaya Görmeye Dair, İstanbul: Fecr Yayınları, 2022
• Dağlar, Abdülkadir. “Şiirin Alın Yazısı: Mazmûn”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (DÜSBED) VIII/16 (2016), 1-13.
• Demir, Hamit. Osman Hulûsî Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Sivas: Sivas Cumhuriyet Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri doktora tezi, 2023.
• Doğan, Ahmet. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Edirneli Nazmî. Divan. haz. Sibel Üst. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap, 2012.
• Efendioğlu, Mehmed. “Sahâbe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Eraslan, Kemal. “Akşemseddin’in Dinî Tasavvufî Şiirleri”. Belleten XXXII (1984), 11-85.
• Erdoğan, Mehtap. Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi, 2013.
• Erzurumlu Emrah. Divan. çev. Abdulkadir Erkal. Ankara: Birleşik Yayınları, 2014.
• Esad Erbili. Mektûbât. Dersaâdet: Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1343.
• Frager, Robert. Aşktır Asıl Şarap. İstanbul: Gelenek Yayınları, 3. Basım., 2008.
• Fuzûlî. Divan. haz. İsmail Parlatır. Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2004.
• Güneş, Mustafa. “Klasik Türk Edebiyatında Mazmun Üzerine Bazı Düşünceler”. Türk Dünyası Araştırmaları 209 (2014), 89-100.
• İbn Hazm. Güvercin Gerdanlığı. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• İpekten, Haluk. “Divan Şiirinde Mazmunlar”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (1993), 9-13.
• Kanar, Mehmet. Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, 2010.
• Karakoç, Sezai. Gün Doğmadan. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2011.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir V. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020.
• Kemikli, Bilal. Sufi Şairin İzinde : Şiir ve İrfan. İstanbul : Kitabevi, 2009.
• Kemikli, Bilal. Sunullah-ı Gaybî Divanı. İstanbul: MEB Yayınları, 2000.
• Kısakürek, Necip fazıl. Çile. İstanbul: YKY, 2005.
• Kotku, Mehmed Zahid. Tasavvufî Ahlak. Ankara: Seha Neşriyat, 1981.
• Levend, Agah Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler-Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1980.
• Mete, Ömer Lütfi. Gülce. İstanbul: Timaş Yayınları, 2007.
• Molla Câmî. Nefahâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds. çev. Mahmud Lâmiî Çelebi. haz. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2016.
• Nef’î. Divan. haz. Metin Akkuş. Ankara: Akçağ Yayınları, 1993.
• Necati Beg. Divan. haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Onay, Ahmet Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. İstanbul: MEB Yayınları, 1996.
• Osman Hulûsî Darendevî. Divan-ı Hulûsî-i Darendevî. çev. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. Malatya: Nasihat Yayınları, 2006.
• Özgül, M. Kayahan. Erzurumlu İbrahim Hakkı Divan. İstanbul: Diyanet İsleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Öztelli, Cahit. Karacaoğlan Hayatı Sanatı ve Şiirleri. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1959.
• Pala, İskender. Ah Mine’l-Aşk. İstanbul: Ötüken, 1999.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları, 2002.
• Pala, İskender. “Mazmunun Mazmunu”. Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, 399-402.
• Pekolcay, Necla. İslami Türk Edebiyatı Tedkik Metodlarının Genel Esasları ve Mazmun anahtarları. İstanbul : Marmara Üniversitesi İhaliyat Fakültesi Vakfı, 1999.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin Ömer. Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif). çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• Şahin, Kürşat Şamil. Sevgilinin Güzellik Unsurlarından Saç, Kaş, Kirpik, Hat. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, 2009.
• Şahin, Özlem. “Bâkî Divanı’nda Gamze”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi VI (2023), 170-2005.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu 1. İstanbul: OSEDAM, 2016.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu 5. İstanbul: OSEDAM, 2021.
• Şeyhülislam Yahyâ. Divan. haz. Rekin Ertem. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Tarlan, Ali Nihat. Fuzûlî Divânı Şerhi. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2001.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı İnceleme. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım., 2005.
• Yahyâ Bey. Divan. haz. Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1971.
• Yurtsever, Mehmet Murat. “Yûnus Emre, Niyâzî-i Mısrî ve İsma’il Hakkı Bursevi’de Türk Tasavvuf Şiirine Özgü Mazmun Arayışları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII/2 (2019), 693-714.