Analysis of Inter-compositional Relations in Turkish Music from the Perspective of Literary Systematics and Rhetoric

Yıl 2024, Sayı: 43, 333 - 356, 30.06.2024

Musa Kazım Tığlıoğlu

https://doi.org/10.31591/istem.1468503

Öz

While originality is essential in art, every artist is influenced by the works of their predecessors and, consciously or unconsciously, incorporates some elements from these works in their creations. This situation particularly causes the emergence of certain similarities during the creation of artworks that adhere to a tradition. These encountered similarities have been defined and classified in the field of Western musicology just as in Eastern and Western literature. However, there is a lack of a similar classification in the literature of Turkish music. It has been observed that researchers working on Turkish music generally define these types of similarities with terms such as "nazîre," "melodic-rhythmic similarity," "reference," "variation," "melody attribution," "meshk of composing," but the terms used do not always align with the concepts, and different terms are used for the same concepts. This article proposes a solution to the conceptual confusion in Turkish music literature, using the terminology of Classical Turkish literary rhetoric. New terms are suggested to define and explain inter-compositional relationships in Turkish music. In this regard terms that describe intertextual relationships under the headings of "nazîre" and "serikât-ı şi'riyye" in Turkish literature and rhetoric arts were examined, and a new proposal for the definition and classification of inter-compositional relationships in Turkish music was made using the terms: nazîre, tazmîn, iktibâs, irsâl-i mesel, tehzîl, tevârüd, selh, ilmâm, mesh, iğâre, nesh, intihâl, akd, and hâll. Each of these concepts is explained with examples from prominent Turkish music composers. In this context, examples from the works of Dede Efendi, Sultan Selim III, Şakir Ağa, Zekâî Dede, and some contemporary composers were used. This article also broadly examines how and why artists utilize the works of their predecessors and explains how this method impacts the formation of tradition. The manner and reasons for using materials from previous works, and how the designation changes based on the quality of the resulting outcome, have been explained by highlighting the differences with literary terms. As far as we can ascertain, this study represents a pioneering contribution to its field. In Western music, inter-compositional relationships are classified by Burkholder under the concept of “musical borrowing,” divided into 14 categories. His classification, which predominantly utilizes literary terms, has been a source of inspiration for this study.

Anahtar Kelimeler

Turkish Music, Rhetoric, Similarity in Music, Citation, Plagiarism

Edebî Sistematik ve Belâgatin Perspektifinden Türk Müziğindeki Bestelerarası İlişkilerin Analizi

Öz

Sanatta özgünlük esas olsa da her sanatçı, eserlerinde eslâfın eserlerinden etkilenir ve bilerek ya da bilmeyerek bu eserlerdeki bazı unsurları eserlerinde yeniden işler. Bu durum, husûsiyetle de bir an’aneye bağlı olan sanatlarda eserlerin oluşturulması sırasında birtakım benzerliklerin ortaya çıkmasına neden olur. Rastlanılan bu benzerlikler, Doğu ve Batı edebiyatlarında olduğu gibi Batı müziği müzikolojisi sahasında da tanımlanmış ve sınıflandırılmıştır. Ancak Türk müziği literatüründe benzer bir sınıflandırma eksikliği bulunmaktadır. Türk müziği üzerine çalışan araştırmacıların, bu tür benzerlikleri genellikle “nazîre”, “melodik-ritmik benzerlik”, “gönderme”, “çeşitleme”, “ezgi atfı”, “bestekârlık meşki” gibi terimlerle tanımlamakta olduğu, ancak, kullanılan terimin kavramla her zaman uyumlu olmadığı ve farklı terimlerin aynı mefhumlar için kullanıldığı gözlemlenmiştir. Makalede Klasik Türk edebiyatı belâgat terminolojisinden yola çıkılarak, literatürdeki bu kavram kargaşasına bir çözüm önerisi sunulmuş, Türk müziğindeki bestelerarası ilişkilerin tanımlanması ve açıklanmasında kullanılabilecek yeni terimler önerilmiştir. Türk edebiyat ve belâgat sanatlarında nazîre ve serikât-ı şi’riyye başlıkları altında yer alan ve metinlerarası ilişkileri tanımlayan terimler incelenmiş, bunlardan bazıları olan nazîre, tazmîn, iktibâs, irsâl-i mesel, tehzîl, tevârüd, selh, ilmâm, mesh, iğâre, nesh, intihâl, akd ve hâll terimleri ile Türk müziğindeki bestelerarası ilişkilerin tarif ve tasnifine yönelik yeni bir öneride bulunulmuştur. Adı geçen her bir terim Türk müziğinin önde gelen bestekârlarından örneklerle açıklanmıştır. Bu bağlamda Dede Efendi, III. Selim, Şakir Ağa, Zekâî Dede ve bazı yakın dönem bestekârlarının eserlerinden örnekler kullanılmıştır. Bu makalede ayrıca daha geniş bir düzeyde, sanatçıların seleflerinin eserlerinden nasıl yararlandıklarını ve neden bu yönteme başvurdukları irdelenerek bunun gelenek/tradisyon oluşumuna nasıl bir etkisi olduğu açıklanmaktadır. Önceki eserlerden malzemelerin ne şekilde ve neden kullanıldığı, ortaya çıkan sonucun kalitesine göre adlandırmanın nasıl değişeceği edebiyat terimleri ile farkları gösterilerek îzâh edilmiştir. Tesbit edilebildiği kadarıyla bu çalışma, sahasında bir ilk olma özelliği taşımaktadır. Batı müziğindeki bestelerarası ilişkiler Burkholder tarafından “müzikal ödünç” kavramı altında 14 maddeye ayrılarak sınıflandırmaktadır. Onun bu tasnifi yaparken kullandığı terimlerin çoğunlukla edebiyat mahreçli olması, çalışmanın ilham kaynaklarından biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk Müziği, Belagat, Müzikte Benzerlik, İktibas, İntihal

Kaynakça

• Abrams, M.H. - Buchholz, T. A Glossary of Literary Terms. Harcourt Brace Jovanovich College Publishers, 1993.
• Ayas, Güneş. Müzik Sosyolojisi-Kuramsal Bir Giriş. İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
• Aydoğan, Saliha. Sa’id Paşa Mîzânü’l-Edeb İnceleme- Metin-Dizin. Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2007.
• Baloğlu, Bekir Şahin. Osmanlı Müzik Yaşamının Değişim Sürecinde “Gelenek İcadı” ve Artistik İcranın Temsilcisi Olarak Tanburî Cemil Bey, 2020.
• Baydar, Evren Kutlay. “Osmanlıda görevli iki italyan müzisyen: Giuseppe Donizetti ve Callisto Guatelli”. Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks 2/1 (2010), 283-293.
• Behar, Cem. Osmanlı / Türk Musıkisinin Kısa Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Blackburn, Manuella. “The Terminology of Borrowing”. Organised Sound 24/2 (Ağustos 2019), 139-156. https://doi.org/10.1017/S1355771819000189
• Burkholder, J. Peter. “The Uses of Existing Music: Musical Borrowing as a Field”. Notes 50/3 (1994), 851-870. https://doi.org/10.2307/898531
• Charmaz, Kathy. Gömülü (Grounded) Teori Yapılandırma: Nitel Analiz Uygulama Rehberi. ed. Rabia Hoş. Seçkin Yayıncılık, 2015.
• Cooke, Deryck. The Language of Music. London ; New York : Oxford University Press, 1959.
• Cudi, İbrahim. Lügat-ı Cûdî. Türk Dil Kurumu, 2006.
• Çağatay, Ali Rifat vd. Mûsikî Yazıları. İstanbul: Vakıfbank Kültür, 2021.
• Çergel, Muhammet Ali. Rauf Yekta Bey’In İkdam Gazetesi’Nde türk Musikisi Konulu Makâleleri, 2007.
• Devellioğlu, F. Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat: eski ve yeni harflerle. Aydın Kitabevi, 2004.
• Efendi, Şeyhülislâm, Mehmed Esad - Kırkkılıç, H. Ahmet. Lehcetü’l-Lügat. Türk Dil Kurumu, 1999.
• Ekinci, Mehmet Uğur. “‘Piyasa’da Yaşayan Eski Bir Peşrev: Kanbos Nazîresi”. Rast Müzikoloji Dergisi 7: 2. Ergun, S.N. Türk musiki antolojisi. İstanbul: Rıza Koşkun Matbaası, 1942.
• Feldman, Walter. “Imitatio in Ottoman Poetry: Three Ghazals of the Mid-Seventeenth Century”. Turkish Studies Association Bulletin 21/2 (1997), 41-58.
• Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court: Makam, Composition and the Early Ottoman Instrumental Repertoire. Leiden, The Netherlands: Brill, 2023. https://doi.org/10.1163/9789004531260
• Glaser, Barney G. Theoretical Sensitivity: Advances in the Methodology of Grounded Theory. Sociology Press, 1978.
• Gökçe, Dinçer. “Ünlülerin bestecisi Özpınar’a ‘intihal’ şoku” (31 Temmuz 2013). https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/unlulerin-bestecisi-ozpinar-a-intihal-soku-24429693
• Gresham College. “Classical Music: Fakes, Completions and the Art of Borrowing - Professor Christopher Hogwood”. Yayın Tarihi 25 Ağustos 2011. https://www.youtube.com/watch?v=fEvI3vRYsBk
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkcesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü: etimolojik sözlük denemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Hare, Belva Jean. The Uses And Aesthetics Of Musical Borrowing In Erik Satie’s Humoristic Piano Suites, 1913-1917, 2005.
• Işıkhan, Cihan vd. “Türk Müziği İntihal Tespitinde Benzerlik Ölçümü”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 111 (2020), 1-13. https://doi.org/Doi Number: http://dx.doi.org/10.29228/ASOS.47093
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddîn. el-Meselii’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtibi ve’ş-Şâ’ir. Kahire: Dârü’n-Nahda, 2. Basım, 1973.
• Kaçar, Gülçin Yahya. Türk Mûsikisinde Eser ve İcrâ Tahlîli Yöntemleri (Mefhûmlar - Semboller ve Örnekleriyle). Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Kaçar, Mücahit. “Şiire ve Söz Sanatlarına Dair Bir Mesnevî Hasan Yaver’in ‘Kitab-ı Fenniyye-i Eş’âr’ İsimli Eseri”. Türk Dili ve Edebiyâtı Dergisi 40 (30 Kasım 2011), 95-140.
• Karakaya, Fikret. “Bestekârlık Meşki”. Bir allame-i cihan : Stefanos Yerasimos (1942-2005). ed. Çağatay Anadol vd. 331-355. IFEA/Kitap yayınevi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
• Kelly, Douglas. The Conspiracy of Allusion: Description, Rewriting, and Authorship from Macrobius to Medieval Romance. Brill, 1999.
• Kılıç, M.E. Sufi ve şiir: Osmanlı tasavvuf şiirinin poetikası. Sufi Kitap, 2017.
• Koç, Tarkan - Yıldırım, Vural. Müzik Felsefesine Giris. Bağlam Yayincilik, 2019.
• Korkmaz, Harun. ed. Alaeddin Yavaşça. thk. Sinan Sipahi. 8-21. İstanbul, 2018.
• Korkmaz, Harun. Türk Musiki Tarihinin Kaynağı Olarak Güfte Mecmuaları. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2021.
• Köksal, Fatih. “NAZÎRE”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/456-458. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/nazire
• Lee, Myung-Ji. The Art of Borrowing: Quotations and Allusions in Western Music. Ann Arbor: University of North Texas, D.M.A., 2016.
• Levendoğlu, N. Oya - Kaynarca, Burak. “CİNUÇEN TANRIKORUR SAZ ESERLERİNDE TASVÎRÎ ANLATIM VE UNSURLARI”. Cinuçen Tanrıkorur Uluslararası Armağan Kitabı.
• Mesîhî. Mesîhî Dîvânı. çev. Mine Mengi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2014.
• Naci, Muallim - Kurnaz, Cemal. Osmanlı Şairleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Aslımlar Matbaası., 1986.
• O’Connor, Ralph vd. Classical Literature and Learning in Medieval Irish Narrative. Woodbridge, UNITED KINGDOM: Boydell & Brewer, Limited, 2014.
• Olgun, Tahirü’l-Mevlevî. Edebiyât Lügatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1973.
• Öztürk, Okan Murat. “Makam Nazariyatı, Nazîre ve Cantus Firmus: Müzikte Model Alarak Besteleme’yle İlgili Üç Yöntem Arasındaki Muhtelif Bağlantılar Üzerine”. Dîvân’dan Nağmeler: Farklı Boyutlarıyla Edebiyât-Mûsikî İlişkileri. 51-85. İstanbul: Klasik, 2019.
• Pala, İskender. Güldeste. Kapı Yayınları, 2004.
• Pala, İskender. “TAZMİN”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/206, 2011.
• Paşa, Ahmet Cevdet vd. Belâgat-ı Osmâniyye. Akçağ, 2000.
• Paşa, Ahmet V. Lehçe-i Osmânî. çev. Recep Toparlı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu, 2000.
• Platon. Ion. çev. F. Akderin - A. Cevizci. Say yayınları, 2010.
• Plumley, Yolanda. The Art of Grafted Song : Citation and Allusion in the Age of Machaut. Oxford University Press, 2013.
• Redhouse, James W. (James William). A Lexicon, English and Turkish. Constantinople, Printed for the Mission by A. H. Boyajian, 1884.
• Redhouse, James W. (James William). A Turkish And English Lexicon Shewing In English The Signifıcations Of The Turkish Terms. Beirut, 1987.
• Sâmil, Muhammed b. Ali es-. “Belâğat Terminoloji Sorunları”. çev. Ömer Kara. Usul İslam Araştırmaları 19/19 (01 Haziran 2013).
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyât Bilgisi: Belâgat. Gökkubbe, Bilimevi Basın Yayın., 2016.
• Şeyh, Galib. Hüsn ü Aşk. İstanbul: Yeni Türkiye Matbaası, 1923.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Türk Müzik Kimliği. İstanbul: Dergah Yayınları, 2020.
• Tarlan, A. Nihat. Fuzûlî Divanı Şerhi. Akçağ, 1998.
• Tepebaşılı, Fatih. Edebiyât Bilimine Giriş. Çizgi Kitabevi, 2015.
• Uslu, Recep. “Müzik Terimlerindeki Karmaşanın Akademik Çalışmalara Yansıması: Orijinal Nazire Çeşitleme Varyant Aranjman Cover İcra”. Idil Journal of Art and Language 1/2 (Nisan 2012), 144-165. https://doi.org/10.7816/idil-01-02-09
• Varèse, Edgard - Wen-chung, Chou. “The Liberation of Sound”. Perspectives of New Music 5/1 (1966), 11-19. https://doi.org/10.2307/832385
• Winn, James Anderson. Unsuspected Eloquence: A History of the Relations between Poetry and Music. New Haven, CT: Yale University Press, 1981.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “KIDEM - TDV İslâm Ansiklopedisi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25/571, 2002.
• “Music in the Islamic Tradition – Abdal Hakim Murad”. haz. Cambridge Muslim College. Yayın Tarihi 18 Mayıs 2017. https://www.youtube.com/watch?v=5qJdhhOCv04
• “Musikiye Dair-1/Mustafa Doğan Dikmen ve Harun Korkmaz”. haz. Mustafa Doğan Dikmen - Harun Korkmaz. Yayın Tarihi 26 Ekim 2016. https://www.youtube.com/watch?v=m1AbImPgyaQ