Selanik Ayasofya Camii'nin Tamirine Dair Bir Belge

Yıl 2024, Sayı: 44, 37 - 62, 31.12.2024

Emre Karadavut , Abdulkadir Dündar

https://doi.org/10.31591/istem.1520626

Öz

Selanik, Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda bulunan en önemli şehirlerinden birisidir. Bu şehrin simge yapılarının başında da İstanbul’da olduğu gibi Ayasofya gelmektedir. Yine payitahttaki örneğine benzer şekilde buradaki Ayasofya da başta kilise olarak inşa edilmiş ve Osmanlıların Selanik’i fethinden sonra camiye çevrilmiştir. Ancak bu işlem, İstanbul Ayasofya’sından farklı olarak fethin hemen akabinde bir fetih sembolü olarak değil, yaklaşık bir asır sonra Pargalı İbrahim Paşa tarafından satın alındıktan sonra gerçekleştirilmiştir. Bu tarihten itibaren yüzyıllarca cami olarak kullanılan yapıda zaman zaman yangın ve yenileme gibi muhtelif sebeplerden ötürü çeşitli tamir faaliyetleri yürütülmüştür. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nde mezkûr tamir ve restorasyon faaliyetlerine dair yirmiden fazla arşiv belgesine rastlanılmıştır. Bu belgelerin büyük bir çoğunluğu Selanik Ayasofya Camii’ni büyük ölçüde tahrip eden 1890 yangını sonrasında gerçekleşen tamir süreçleri hakkındadır. Bunlar arasında imzasız ve tarihsiz olan bir belge hem üslup hem de muhteviyat açısından diğerlerinden oldukça farklıdır. Hem Arap hem de Latin alfabesi ile yabancı kelimelerin kullanıldığı bu belge, yangın neticesinde büyük ölçüde tahrip olan yapının ve hassaten mozaiklerin durumunu gözler önüne sermektedir. Akabinde ise eserin nasıl tamir edilmesi gerektiği anlatılmaktadır. Böylelikle belge, Bizans devrinden kalma ve doğal olarak Hristiyanlığa dair olan bu mozaiklerin tamiri hususunda Osmanlı’nın ne derece ehemmiyet verdiğini de ortaya koymaktadır. Ayrıca belge üzerinde sonradan yapılan değişiklikler de Osmanlı diplomatikası açısından önemli ipuçları sunmaktadır. Çalışmamızda hem belgenin belirtilmeyen yazarı ve tarihi hakkındaki bulgularımız hem de Selanik Ayasofya Camii’nin, belgenin yazıldığı devrin terimleriyle, o dönemdeki durumu ortaya konmaya çalışılmıştır. Bununla beraber Osmanlı Devleti’nin son döneminde, eskiden kilise olan tarihi bir caminin tamiri konusundaki ihtimamını ve bu husustaki kırmızı çizgileri gözler önüne serilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selanik, Ayasofya, Arşiv Belgesi, Cami, Kilise

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Abdulkadir Dündar danışmanlığında Aralık 2022 tarihinde tamamladığımız “Pargalı İbrahim Paşa’nın Eserleri” başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

A Document Regarding the Repair of The Hagia Sophia Mosque in Thessaloniki

Öz

Thessaloniki is one of the most significant cities of the Ottoman State in the Balkans. Like Istanbul, one of its iconic structures is Hagia Sophia. Like its counterpart in the capital, the Hagia Sophia here was originally built as a church and converted into a mosque after the Ottoman conquest of Thessaloniki. However, unlike the situation in Istanbul, where the conversion took place immediately after the conquest as a symbol of victory, in Thessaloniki, this transformation occurred approximately a century later, after it was purchased by Ibrahim Pasha of Parga. From that time onwards, the building was used as a mosque for centuries and underwent various repair activities due to reasons such as fires and renovations. In the Directorate of State Archives, more than twenty archival documents have been discovered pertaining to the repair and restoration activities. Most of these documents focus on the repair processes that occurred following the devastating fire of 1890, which caused significant damage to the Hagia Sophia Mosque in Thessaloniki. Among these, an unsigned and undated document is quite different from the others in terms of both style and content. This document, utilizing both Arabic and Latin alphabets for foreign words, vividly depicts the condition of the structure, especially the mosaics, which suffered extensive damage because of the fire. Subsequently, the document explains how the building should be repaired. Thus, the document sheds light on the importance that the Ottoman State attached to the restoration of these mosaics dating back to the Byzantine era, which are naturally related to Christianity. Moreover, the changes made later in the document provide important clues for Ottoman diplomatics. In our study, it is tried to reveal our findings about the unspecified author and date of the document, as well as the situation of the building in that period using the terminology of the era in which the document was written. Therewithal, in the last period of the Ottoman State, its care in the repair of a historical mosque, which used to be a church, and its red lines in this regard were tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Thessaloniki, Hagia Sophia, Archive Document, Mosque, Church

Etik Beyan

This article is extracted from my master thesis/doctorate dissertation entitled “Artworks of Ibrahim Pasha of Parga”, supervised by Prof. Dr. Abdulkadir Dündar (Master’s Thesis, Ankara University, Ankara/Türkiye, 2022).

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ. DH.]. 699-48912. BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Şura-yı Devlet [İ. ŞD.]. 64-3741. BOA, Osmanlı Arşivi. Şura-yı Devlet Evrak [ŞD.]. 296-30. BOA, Osmanlı Arşivi. Rumeli Müfettişliği Müteferrika Evrakı [TFR. I. M.]. 22-2157-001, 22-2157-002, 22-2157-003.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Vakıf Defteri [VD]. No: 581 s. 76.
• Alkan, Mustafa. “Hüseyin Hilmi Paşa’nın Rumeli Umûmî Müfettişliği (1902-1908)”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/1 (31 Mart 2015), 242-255. https://doi.org/10.18026/cbusos.00097
• Aydın, Mahir. “Hüseyin Hilmi Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Diehl, Charles vd. Les Monuments Chrétiens de Salonique. Paris: y.y., 1918.
• Dündar, Abdülkadir. “Osmanlılarda Tamir Süreci, Çeşitleri ve Bazı Selçuklu Yapılarındaki Uygulamalar”. I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi. 1/269. Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Encyclopedia of Christianity Online. “Panagia”. Erişim 20 Ocak 2024. http://dx.doi.org/10.1163/2211-2685_eco_P.10
• Eyice, Semavi. “Ayasofya Camii”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 4/221-222. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Eyice, Semavi. “ELDEM, Halil Ethem”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/18-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Gündüz, Filiz. “Osman Hamdi Bey”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 33/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• İbrahimgil, Mehmet Zeki - Keleş, Hamza. Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Karadavut, Emre. Pargalı İbrahim Paşa’nın Eserleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kazan, Hilal. II. Abdülhamid Devri Önemli Restorasyonları: Şam Emevi Camii ve Selanik Ayasofya Camii. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2023.
• Kiel, Machiel. Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans. Hampshire: Variorum, 1990.
• Kültür Envanteri. “Ayasofya, Selanik”. Erişim 12 Ağustos 2022. https://kulturenvanteri.com/yer/?p=13657 Le Tourneau, Marcel - Diehl, Charles. “Les Mosaïques de Sainte-Sophie de Salonique”. Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot 16/1 (1909), 39-60. https://doi.org/10.3406/piot.1909.1322
• Mentzos, Aristotelis (ed.). impressions: Byzantine Thessalonike through the photographs and drawings of the British School at Athens (1888-1910). Thessalonike: Center for Byzantine Research – Charitable Fraternity of Thessaloniki, 2012.
• Oxford Reference. “Pantocrator”. Erişim 19 Ocak 2024. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100304190
• Salt Araştırma. “Salonique, Eglise Sainte-Sophie, le Chevel - Salonica, Ste Sophie Church (Apsis) - Selanik”. Erişim 12 Mart 2022. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/208438
• Tafrali, Orest. Topographie de Thessalonique. Paris: Paul Geuthner, 1913.
• Texier, Charles - Pullan, Richard Popplewell. Byzantine Architecture; Illustrated By Examples of Edifices Erected In The East During The Earliest Ages of Christianity. London: Day & Son, 1864.
• The Digital Collections of the British School at Athens. “Hagia Sophia- Apse”. Erişim 06 Şubat 2024. https://digital.bsa.ac.uk/results.php?locality-irn=5059&results=200&irn=2069
• The Digital Collections of the British School at Athens. “Hagia Sophia-Dome mosaics”. Erişim 06 Şubat 2024. https://digital.bsa.ac.uk/results.php?locality-irn=5059&results=200&irn=2081#