Osmanlı Devleti’nde Kıraat İlminde Zirve Bir Dönem: Milâdî 18. Yüzyıl

Yıl 2025, Sayı: 45, 187 - 202, 30.06.2025

Halil İbrahim Üren

https://doi.org/10.31591/istem.1632291

Öz

Kuruluşundan itibaren Osmanlı Devleti’nde kıraat ilmine dair faaliyetler nice ilmi şahsiyetin gayretleriyle hız kesmeden devam etmiştir. Bu durum milâdî 18. yüzyılda daha da ivme kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nde bu dönem, kıraat eğitim ve öğretim faaliyetinin çoğu beldede devam ettiği ve bu ilme dair önemli eserlerin kaleme alındığı hareketli bir dönemdir. İstanbul başta olmak üzere Amasya, Bursa, İzmir, Maraş, Darende, Ürgüp, Şam ve Medine gibi şehirlerde dârülkurrâlarda veya mescitlerde, medreselerde, türbelerde, tekkelerde, zaviyelerde ve büyük camilerin müştemilatlarında söz konusu hareketlilik hep devam etmiştir. Milâdî 18. asır, kıraat ilmine dair kendi dönemine ve sonrasına iz bırakmış Ali el-Mansûrî (ö. 1134/1721), Saçaklızâde (ö. 1145/1732), Mustafa el-İzmirî (ö. 1155/1742), Yûsufefendizâde (ö. 1167/1754), Ahmed es-Sûfî (ö. 1172/1759), Kettânîzâde en-Na‘îmî (ö. 1179/1766), Seyyid Hâmid el-Pâluvî (ö. ?) ve Atâullah Efendi (ö. 1209/1794) gibi önemli şahsiyetlerin yaşadığı zirve bir asırdır. Bu yüzyılın en önemli özelliklerinden biri, Osmanlı kıraat tedrisatına mahsus eğitim metotlarından olan İstanbul ve Mısır tarikinin kaidelerinin tamamen sistematik hale gelerek kendi içlerinde i’tilâf, sûfî, mütkın ve atâullâh gibi meslekleri ortaya çıkarmasıdır. Bu mesleklerden Sûfî ve Atâullah mesleklerinin tedrisinin ülkemizde halen geçerliliğini koruması 18. asır adına önemli bir kazanımdır. Yine Ali el-Mansûrî’nin ve Mustafa el-İzmirî’nin tahrîrât ilmi konusunda yapmış oldukları çalışmalarla sonraki dönem kıraat tedrisatının şekillenmesinde etkisi olan Medresetü’l-Mansûrî ve Medresetü’l-İzmîrî diye isimlendirilen ekollerinin ortaya çıkmasına katkı sunmuş olmaları kayda değer bir husustur. Bu makalede kıraat ilmi açısından Osmanlı Devleti’nde miladi 18. yüzyıl genel hatlarıyla ele alınmıştır. Söz konusu dönemin kıraat eğitiminin durumu, önemli şahsiyetleri, özellikleri, öne çıkan hususları gibi meselelere yer verilerek 18. asrın, Osmanlı Devleti’nde kıraat ilminde zirve bir dönem olduğu gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kıraat İlmi , Osmanlı Devleti , Miladi 18. Yüzyıl , Kurrâ , Kıraat Eğitimi ve Öğretimi

The Ottoman Empire's Peak Era in the Science of Qiraat: The 18th Century AD

Öz

Since its foundation, the activities related to the science of qirāʾāt in the Ottoman Empire continued unabated with the efforts of many scholarly figures. This situation gained more momentum in the 18th century AD. This period in the Ottoman Empire was an active period in which qirāʾāt education and training activities continued in most towns and important works on this science were written. In cities such as Istanbul, Amasya, Bursa, Izmir, Maraş, Darende, Ürgüp, Damascus and Medina, as well as in cities such as Istanbul, Amasya, Bursa, Izmir, Maraş, Darende, Ürgüp, Damascus and Medina, this activity continued in dār al-qurrās or in masjids, madrasas, tombs, tekkes, zawiyas and outbuildings of large mosques. The 18th century A.D. is marked by the works of Ali al-Mansūrī (d. 1134/1721), Saçaḳlīzāda (d. 1145/1732), Mustafa al-Izmirī (d. 1155/1742), Yūsufefendizāda (d. 1167/1754), Ahmad al-Sūfī (d. 1172/1759), Kettānīzāde al-Na'īmī (d. 1179/1766), Sayyid Hāmid al-Pāluvī (d. ?) and Atāullah Efendi (d. 1209/1794). One of the most important features of this century is that the principles of the Istanbul and Egyptian tariqa, which were the methods of Ottoman qirāʾāt teaching, became completely systematised and created professions such as i'tilāf, sufī, mutkın and atāullāh. It is an important achievement for the 18th century that the teaching of the professions of Sūfī and Atāullah is still valid in our country. It is also noteworthy that Ali al-Mansūrī and Mustafa al-Izmīrī contributed to the emergence of the schools called Madrasah al-Mansūrī and Madrasah al-Izmīrī, which had an impact on the shaping of the qirāʾāt education in the following period with their studies on the science of tahrīrāt. In this article, the 18th century in the Ottoman Empire in terms of the science of qirāʾāt is discussed in general terms. It is shown that the 18th century was a peak period in the science of qirāʾāt in the Ottoman Empire by including issues such as the status of qirāʾāt education, important personalities, characteristics, and prominent issues of the period in question.

Anahtar Kelimeler

Qur'an Recitation and Qiraat Science , Ottoman Empire , 18th Century AD , Qurrâ , Qiraat Education and Teaching

Kaynakça

• Acar, Mustafa. Şark Ulemâsının Kırâat İlmine Katkısı. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Ağırbaş, Abdulhekim. Kırâat Eğitim-Öğretim Geleneği ve Günümüzdeki Uygulamalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Akakuş, Recep. Tarihsel Boyutuyla Kur’ân-ı Kerîm Öğretimi ve Reîsü’l- Kurrâlık. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2008.
• Akaslan, Yaşar. Kıraat İlminin Temel Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Akaslan, Yaşar. “Türkiye’de Kıraat İlmi Eğitim-Öğretimi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (Aralık 2018), 1081-1107.
• Akbal, Talip. İstanbul Tarîki Ahmed es-Sûfî Mesleği Mufassal Kırâat-i
• Aşere Kavâidî. İstanbul: y.y., 2018.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), 83-112.
• Akpınar, Cemil. “Hatîb-i Ayasofya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/451-452. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınevi, 2021.
• Akyüz, Abdullah. “Osmanlı’dan Günümüze Reîsülkurrâlar”. İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2021), 133-162.
• Alanoğlu, Murat. Osmanlı İdârî Sistemi İçerisinde Palu Hükûmeti. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Alemdar, Yusuf. Osmanlı’da Dâru’l-Kurrâ Müessesesi ve Kıraat Öğretimi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Atıyye Kabil Nasr. Ğayetul-mürid fi ‘ilmi’t-tecvid. Kahire: y.y., 7. Basım, 1412.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-‘arifin esmâu’l-muellifin ve âsâru’l- musannifin. thk. Rıfat Bilge - Mahmud Kemal İnal. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletu’l-Ma‘ârif Matbası, 1951.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri Teşkilat - Tarih. İstanbul: İrfan Yayınları, 1976.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2022), 207- 234.
• Boz, Abdullah. Kırâat-i Aşere Kâideleri İstanbul Tariki. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2020.
• Cemzûrî, Süleymân b. Hüseyin. el-Fethu’r-rahmâni şerhu Kenzi’l meâni bi tahrîri Hırzi’l-emânî fi’l-kırâât. thk. Şerif Ebû’l-’Alâ el-’Adevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Çelik, Nizamettin. “Seyyid Hâmid b. el-Hâc Abdülfettâh el-Paluvî ve Kırâat İlmindeki Konumu”. Diyanet İlmî Dergi 57/3 (2021), 725-748.
• Çollak, Fatih. “Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları- IV”. Reîsü’l-Kurrâ’lık Müessesesi ve Esâmi-i Kurrâ Defteri. ed. Bedreddin Çetiner. 37/179-240. İstanbul: Ensar Neṣriyat, 2001.
• Çonkor, Burhan. Taşköprizâdelerin Tefsir Mirası. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Demir, Abdullah. 1767-1774 (h. 1181-1188) Tarihli Harput Şer’iyye Sicili (Metin Değerlendirme Varak 1 -44). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Dokgöz, Fatih. Muhammed Bin Ebî Bekir el-Mar‛aşî ve Cühdü’l-mukill Adlı Eserinin Tecvid İlmindeki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Dokgöz, Fatih. “Saçaklızâde Maraşî (ö. 1145/1732) Bağlamında İbnü’l- Cezerî (ö. 833/1429) Sonrası Yedi Kıraat İhtiyarlarına Genel Bir Bakış”. AKİF 51/1 (2021), 116-134.
• Eğinli, Eşrefzâde Muhammed Hulûsî. Esâmî-i kurrâ-i kirâm-ı mübîn Defteri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 6545, 129.
• Evliya Çelebi, Mehmed Zıllî İbn-i Derviş. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Fırat, Yavuz. “Kıraat İlmi ve Tarikler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/13 (2011), 37-55.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Osmanlı İlim Dünyasına Katkıları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/44 (2017), 113-148.
• Gökdemir, Ahmet. “Anadolu’da Osmanlı Öncesi Kur’ân Kültürü (Tedrîsât/Tilâvet/Kıraat)”. İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7 (2019), 24-47.
• Hafeyân, Ahmed Mahmud Abdüssemi. Eşheru’l-mustalehât fî fenni’l- edâi ve ilmi’l-kırâât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Halîcî, Muhammed b. Abdirrahman. Şerhu Mukarribi’t-tahrîr li’n-neşri ve’t-tahbîr. thk. Îhâb Fikrî, Hâlid Hasan Ebu’l-Cûd. Kahire: Mektebetü’l- İslâmiyye, 2009.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. Ğâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Gotthelf Bergstraesser. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İzmirî, Mustafa b. Abdurrahman. Bedâyiʿu’l-burhân ʿalâ ʿumdeti’l- ʿirfân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi, 10, 1b-154b.
• Kablan, Yusuf. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Kıraaat İlmi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (Bahar 2022), 511-530.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Eğitim Öğretim. İstanbul: Bilge Yayınları, 2004.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu`cemü’l müellifin terâcimü musannifî’l-kütübi’l ‘Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1993.
• Koyuncu, Recep. Aşere Kâideleri. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2023.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi Takrîb Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2021.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât Mustafa el-İzmîrî ve ’Umdetü’l- İrfân Adlı Eseri. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Koyuncu, Recep. “Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu”. Yöntem ve Mahiyeti İtibariyle Kıraat İlminde Tahrirât Geleneği: İbnü’l-Cezerî Özelinde Bir İnceleme. 1/665-690. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Köşklü, Zerrin. “Vakfiyelere Göre 17. ve 18. Yüzyıllarda Bir Eğitim Kurumu Olarak Osmanlı Darülkurraları”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 14 (2000), 271-278.
• Küçükdağ, Yusuf. Konya Darülkurraları. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2014.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Tahrîru’t-turuk ve’r-rivâyât min tarîki tayyibeti’n-neşr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehemed Nuri Efendi, 6, 70b-154b.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Tahrîru’t-turuk ve’r-rivâyât min tarîki tayyibeti’n-neşr. Yemen: San‘a Mektebetü Muhammed b. Mansûr, Yazmalar, 1288, 1b-105b.
• Mar‘aşî, Saçaklızâde Muhammed b. Ebû Bekir. Cühdü’l-mukill. thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Ürdün: Dâru Ammar, 2. Basım, 2008.
• Mar‘aşî, Saçaklızâde Muhammed b. Ebû Bekir. Tehzîbü’l-kırâât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi, 16, 1b-222b.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kırâat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mehmed Tâhir Efendi, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. thk. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Mersafî, Abdülfettah es-Seyyid Acemî. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi Kelâmi’l-Bârî. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü Taybe, 1982.
• Muhammed Emin Efendi, Molla. Zühru’l-erîb fî îzâhi’l-cemʿi bi’t-takrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrâhim Efendi, 11.
• Muhammed Emin Efendi, Molla. ʿUmdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l- ʿirfân. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, US0045, 527.
• Muhammed Emin Efendi, Molla. ʿUmdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l- ʿirfân. thk. Mehmet Çaba. 2 Cilt. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2021.
• Na‘îmî, Muhammed b. Mustafa. Mütkınü’r-Rivâye fî Ulûmi’l-Kırâati li’d- Dirâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7957.
• Na‘îmî, Muhammed b. Mustafa. Mütkınü’r-rivâye fî ulûmi’l-kırâati li’d- dirâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 21, 1b-168a.
• Öge, Ali. 18. yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yusuf Efendizâde’nin Kırâat İlmindeki Yeri. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2. Basım, 2019.
• Öge, Ali - Tugantay, Mustafa. “Tahrîrât İlmine Katkısı Bağlamında Ali el- Mansûrî ve Tahrîru’t-Turuk Adlı Eseri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/49 (Bahar 2020), 33-63.
• Özcan, Fakri. İstanbul Tarîki Ahmed es-Sûfî Mesleğine Göre Aşere Kavâid Defteri. Rize: y.y., 2020.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Atilla Akdemir. 2 Cilt. Dubai: Câizetü Dubey ed-Düveliyye, 2020.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. thk. Halil İbrahim Üren. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2020.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Dâru’l-Mesnevi, 15, 1b-52b.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. Konya: Konya Yazma Eser Kütüphanesi, Basmalar, 6672-1, 1b-78a.
• Sayğın, Sümeyye. Kur’ân’ın Korunmuşluğu ve Erken Dönem Kur’ân Algısı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Tanman, M. Baha. “Atâ Efendi Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/36-37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. eş-Şakâiku’n-nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İz Yayıncılık, 2007.
• (THK), Türk Tarih Kurumu. “Tarih Çevirme Kılavuzu”. 17 Ocak 2025. https://ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/
• Üren, Halil İbrahim. Molla Muhammed Emin Efendi ve ‘Umdetü’l-Hullân fî Îzâhi Zübdeti’l-‘İrfân Adlı Eserin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Yancı, Ülkü. 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Medrese Teşkilatı. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yapıcı, Süleyman. Palu Tarih-Kültür-İdari ve Sosyal Yapı. Elazığ: Anıl Matbaa ve Cilt Evi, 2004.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. el-İ’tilâf fî vücûhi’l-ihtilâf. thk. Ali Öge - Halil İbrahim Üren. İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2022.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. Risâle fî ecvibeti’l-mesâil mimmâ yete‘alleku bi vücûhi’l-Kur’an. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 28b-38b.
• Yusuf İmamefendizâde, Ahmed er-Rüşdî. Mürşidü’t-talebe ilâ îdâhi vucûhi ba‘dı âyâti’l-Kur’âniyye min turuki’t-tayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 71, 1b-174b.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Yüksel, Ali Osman. Ulûmü’l-Kur’an Kaynaklarından Cezerî ve Tayyibesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lâm kâmûs-u terâcim li âsâri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-Arab ve’l-müsta’rabîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• 1181-1188 Tarihli Harput Şer’iyye Sicili. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, 38244/5, Y297. 56/HAR1.