A Verse Catechism Attributed to the Poet Yûsuf-ı Aczî: Manzûme-i İsm-i Celâl

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 181 - 206, 30.06.2025

Mehmet Halit Ayar

Öz

This article introduces a literary analysis of Manẓūme-i Ism-i Celāl, a versified ilmihal (manual of basic Islamic creed and law) authored by Yūsuf, who wrote under the pen name “Aczî.” The work is preserved in the Süleymaniye Library, Kasidecizâde Collection, under manuscript number 140. The study begins by discussing the historical development of the ilmihal genre, its religious and theoretical foundations, and its role within the literary and cultural framework of the Turkish-Islamic tradition. It then proceeds to analyze the formal structure, content, and linguistic features of the work in detail. Composed in quatrains and employing syllabic meter, the text stands out within the tradition of versified ilmihals for its accessible style, crafted to be easily understood by the general public. Characterized by its didactic and religious content, and closely associated with the ilâhî (devotional hymn) genre, this work conveys essential ilmihal knowledge—required of all morally accountable believers—with clarity and fluency. It likely aimed to instill and reinforce adherence to Sunnī theology and the Ḥanafī school of jurisprudence among the broader Anatolian populace. In this respect, the work stands out as a text that not only fosters individual piety but also strengthens a madhhab-centered collective identity. It reflects the instructive and constructive role of poetry as a literary medium through which the ilmihal tradition reaches the people. Thus, beyond its scholarly value, the text is significant for its capacity to convey and reinforce socio-religious affiliations within the community.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic literature , Yūsuf-i Aczī , Ilmihal , Versified , Madhhab , Ḥanafī.

Yûsuf-ı Aczî İsimli Bir Şâire Ait Manzûm İlmihâl: Manzûme-i İsm-i Celâl

Öz

Bu makale, Süleymaniye Kütüphanesi Kasidecizâde Bölümü’nde 140 numarayla kayıtlı bulunan, “Aczî” mahlaslı Yûsuf adlı bir müellife ait Manzûme-i İsm-i Celâl isimli manzûm ilmihalin tanıtımını ve edebî açıdan değerlendirmesini konu edinmektedir. Çalışmada, öncelikle ilmihal kavramının tarihî gelişimi, dinî-teorik temelleri ve edebî yönüyle Türk-İslâm kültüründeki yeri ele alınmış; ardından söz konusu eserin şekil, muhteva ve dil özellikleri analiz edilmiştir. Hece ölçüsüyle ve dörtlükler hâlinde yazılmış bu metin, özellikle halkın kolaylıkla anlayabileceği bir üslupla kaleme alınmış olması yönüyle manzûm ilmihal geleneği içerisinde dikkat çekici bir örnek teşkil etmektedir. Didaktik ve dinî içeriğiyle ilâhî türüyle de ilişkili bulunan gayet açık ve ezberlenebilir bir dil kullanılarak kaleme alınmış bu eser, mükelleflerin sorumlu olduğu ilmihal bilgilerini sade, anlaşılır ve akıcı bir üslupla sunmasının yanı sıra muhtemelen Anadolu sahasındaki genel halk kitlelerinde Ehl-i sünnet itikadıyla birlikte Hanefî mezhebine bağlılık bilincini yerleştirme ve bu bağlılığı pekiştirme amacı taşımaktadır. Bu yönüyle, yalnızca bireysel dindarlığı değil, mezhep merkezli kolektif kimliği de tahkim etmeyi hedefleyen bir metin olarak öne çıkmakta ve ilmihal geleneğinin halkla buluştuğu noktada edebî bir araç olarak şiirin üstlendiği öğretici ve inşa edici işlevi yansıtmaktadır. Bu bağlamda eser, ilmî faydasının ötesinde, sosyal-dinî aidiyetlerin aktarımında kullanılan işlevsel bir vasıta olma niteliğiyle de önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam edebiyatı , Yûsuf-ı Aczî , İlmihâl , Manzûm , Mezhep , Hanefî.

Kaynakça

• Ece, Selami. Klasik Türk Edebiyatında Araştırma Yönetemleri I-II. Erzurum: Eser Basım Yayınları, 1. Basım, 2015.
• K. Arpaguş, Hatice. “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 22 (Ocak 2002), 25-56.
• Karaca, Mehmet Mustafa. “Tarihî Türkçe Metinlerde Farsça İzafet ve Atıf Tamlamalarında Görülen Dudak Uyumu ve Çeviri Yazı Üzerine Birkaç Öneri”. Türkiyat Mecmuası / Journal of Turkology 2/31 (2021), 1-16. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.984104
• Karaman v.dğr., Hayreddin. İlmihal (İman ve İbadetler). 2 Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 24. Basım, 2016.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1941.
• Memduhoğlu, Adnan. “İlmihâl Edebiyatının Serencâmı”. Ekev Akademi Dergisi 20/66 (2016), 21-49.
• Sâmî, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet: İkdâm Matbaası, 1317.
• Seyis, Erdal. Türk-İslâm Edebiyatında Manzûm İlmihâllerve Manzûme-i Cecelî İbrâhîm Efendi. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.