A Treatise on Morality and Governance Submitted to Sultan Abdulhamid I by an Anonymous Author

Yıl 2020, , 2662 - 2691, 30.09.2020

Selim Argun

https://doi.org/10.15869/itobiad.786745

Öz

From the point of historiography and historical sociology, memoranda (Lāyihas) are generally considered as significant source-materials for researchers and historians, as they contain observations and solutions to political, economic and military issues of the era in which they were written. Sultan Abdulhamid I, who came to the throne at the time of the devastating treaty of Kuchuk Kaynardja, had to grapple, during his fifteen-year-reign, with a whole array of problems, such as heavy war indemnities, social unrests and insurgencies, as well as tremendous economic challenges. Not only in his time but also during the reigns of the succeeding Sultans many memoranda depicting the conditions of the Empire were composed. The present manuscript penned by an unknown author can be viewed as an important text contributing to the field of Islamic ethico-political thought. With its numerous systematic propositions about the state of affairs and insightful advices for the Sultan, along with many other interesting aspects, it affords substantial information that reflects the prevailing mind-set of the era when the Empire was swiftly moving towards implementing structural reforms through its Tanzimat reorganization. As understood from its content, the treatise, which was composed by its author with the intention of submitting it to Sultan Abduhamid I, provides invaluable ideas and suggestions concerning the establishment of an effective justice system in the state governance, possible causes of the social decline, desirable human qualities of an excellent ruler, classifications of human beings according to their characters, the significance of military intelligence at both war and peace, etc. Given the critical time it was written, especially when the State was face-to-face with the challenges threatening its very survival, and also considering the scarcity or even the unavailability of these kinds of comprehensive studies as yet, this treatise will hopefully make a modest contribution to the existing literature in the field of Islamic ethical and political thought.

Anahtar Kelimeler

Abdulhamid I, Memorandum (Lāyiha), Renewal, Reform, Kuchuk Kaynardja

Sultan I. Abdülhamid’e Sunulan Müellifi Meçhul Bir Amelî Hikmet Risâlesi

Öz

Düşünülen şeylerin yazılı hale getirildiği metinler olarak tarif edilen lâyihalar, yazıldıkları döneme ait, siyasi, askeri ve ekonomik problemlere dair tespitler ve çözüme yönelik teklifler içermesi sebebiyle tarih yazıcılığı açısından önemli kaynaklar arasında kabul edilmiştir. Küçük Kaynarca gibi devlete büyük külfetler getiren bir antlaşmanın imza edildiği yılda tahta geçen yirmi yedinci Osmanlı padişahı Sultan I. Abdülhamid, on beş yıllık saltanatı boyunca kaybedilen savaşlar sebebiyle ödenen ağır savaş tazminatları ve büyük ölçüde bunlara bağlı olarak imparatorluğun farklı bölgelerinde ortaya çıkan sosyal problemlerle mücadele etmiş bir padişahtır. Gerek bu dönemde gerekse kendisinden sonra tahta geçen padişahlar döneminde devletin hal ve gidişatına dair birçok lâyiha yazılmıştır. İncelememize konu olan ve müellifi bilinmeyen bu Osmanlıca yazma eser, ortaya koymuş olduğu sistematik çözüm önerileri, sultana yönelik ikazları ve ihtiva ettiği diğer ilginç unsurlar yanında, Tanzimat’a doğru giden yoldaki bu buhran döneminin tasavvur dünyasını yansıtması açısından önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Eserdeki kayıttan Sultan I. Abdülhamid’e arz edilmek üzere kaleme alındığı anlaşılan bu risâlede müellif, devlet yönetiminde adaletin nasıl tesis edilebileceği, toplumsal çöküşün sebepleri, halkı yönetmeye talip bir insanda bulunması gereken vasıflar, karakter yapılarına göre insan grupları, savaşta ve barışta askerî istihbaratın önemi gibi birçok önemli konuyu farklı yönleriyle ele almakta, siyaset ve ahlak felsefesi bağlamında dikkat çekici tespit ve önerilerde bulunmaktadır. Devletin bekasını ilgilendiren önemli meydan okumalarla karşı karşıya kalındığı böylesine kritik bir dönemde telif edilen bu risâlenin, İslam ahlak ve siyaset düşüncesi kapsamında değerlendirilebilecek benzer türde eserler üzerine geniş kapsamlı çalışmaların henüz yapılmamış olduğu göz önünde bulundurulduğunda, mevcut literatüre mütevazi bir katkı yapması çalışmanın beklenen hedefleri arasındadır.

Anahtar Kelimeler

I. Abdülhamid, Lâyiha, Tecdit, Reform, Küçük Kaynarca

Kaynakça

• Abanoz, Fatih. (2013). Gülşehir’in Bir Değeri “Silahdar (Karavezir) Mehmed Paşa” Hayatı ve Eserleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir.
• Afyoncu, Erhan. (2010) Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Aksan, Virgina H. (2007). Ottoman Wars 1700-1870, New York: Pearson Longman.
• Aksan, Virginia. (1997). Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmet Resmi Efendi (1700-1783), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aktepe, M. Münir. (1988) “Abdülhamid I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 1. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyıldız, Ali. (2003). Para Pul Oldu Osmanlı’da Kâğıt Para, Maliye ve Toplum, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akyıldız, Ali. (2007) “Para”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 34. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyıldız, Ali. (2009) “Subhi Paşa, Abdüllatif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 37. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arslanoğlu, Mehmet. (1983). “Osmanlı Devleti’nde Dış Borçlar Sorunu”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 4(1), s. 109- 129.
• Başar, Fahameddin (2009). 1251-1453 Yılları Arasında İstanbul’u Etkilemiş Olan Doğal Afetler, ed. Said Öztürk, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, İstanbul: İBB Kültür A.Ş Yayınları.
• Bayur, Hikmet. (1948). “Maysor Sultanı Tipu ile Osmanlı Padişahlarından I. Abdülhamid ve III. Selim Arasındaki Mektuplaşma”. Belleten, 12(47), Ankara, s. 617-654.
• Beydilli, Kemal. (1997) “Halil Hamîd Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 15. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beydilli, Kemal. (2001) “İsveç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 23. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beydilli, Kemal. (2002) “Küçük Kaynarca Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 26. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beydilli, Kemal. (2006)“Mustafa III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beydilli, Kemal. (2013). Yeniçeriler ve Bir Yeniçerinin Hatıratı, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Cezar, Mustafa. (1963) Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler, İstanbul: Berksoy Yayınları.
• Cezar, Yavuz. (1986). Osmanlı Mâliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Derviş Mustafa Efendi, (1196). 1782 Yangınları: Harîk Risâlesi, nşr. Hüsamettin Aksu, İstanbul: İletişim Yayınları (1994).
• Devvânî, (1915/1334). Celâleddin. Ahlâk-ı Celâlî, Leknev: Matbaa-i Münşi Naval Kişor.
• Emecen, Feridun. (2013) “Zâhir el-Ömer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 44. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Fahreddin er-Râzî. (1963). Şerhu’l-İşârât, nşr. Ali Rızâ Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
• Finkel, Caroline. (2006). Osman’s Dream, New York: Basic Books.
• el-Gazzâlî, Ali b. Muhammed. (2016). İslam Hükümdarları İçin Siyaset Rehberi Tahrîrü’s-Sülûk fî Tedbîri’l-Mülûk, nşr. Özgür Kavak, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Gökdağ. Kamuran. (2019). İktidar Teleolojisi, İbn Haldun’un Toplum ve Siyaset Teorisinde Asabiyet, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Gündüz, Murat. (2012). XVIII. Asrın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Islahat Hareketleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• İbn Haldun. (2008). Mukaddime Osmanlı Tercümesi. çev. Pirizâde Mehmed. haz. Yavuz Yıldırım, Sami Erdem, Halit Özkan, M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları.
• İbn Sînâ. (1953). Risâletü Ecvibeti an Aşere Mesâil, Resâilü İbn Sînâ İçinde, nşr. Hilmi Ziya Ülken. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• İlgürel, Mücteba. (2003) “Levent”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İnalcık, Halil. (2007) “Padişah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 34. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kavak, Özgür. (2012), “Bir Osmanlı Kadısının Gözüyle Siyaset: Letâifü’lEfkâr ve Kâşifü’l-Esrâr Yahut Osmanlı Saltanatını Fıkıh Diliyle Temellendirmek”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42, 95- 120.
• Keskintaş, Orhan. (2016). Osmanlı Devleti Döneminde Yazılan Siyasetnâmelerde Adalet, Ahlâk ve Nizâm Düşüncesi Üzerine Bir İnceleme (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kınalızâde, Ali Çelebi. (2012). Ahlâk-ı Alâ’î. Haz. Mustafa Koç. İstanbul:Klasik Yayınları.
• Kömbe, İlker. (2014). Adalet Dairesinin Teşekkülü ve Temel Kavramları (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2003) “Lâyiha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lachmann, Richard. (2003). “Elite Self-Interest and Economic Decline in Early Modern Europe.” American Sociological Review, 68(3), s. 346-372.
• Mcgowan, Bruce. (2004). The Age of Ayans, ed. Halil İnalcık and Donald Quataert, An Economic and Social History of the Ottoman Empire:1300- 1914, New York: Cambridge University Press.
• Mert, Özcan. (1991) “Âyan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 4. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mert, Özcan. (1993) “Canikli Hacı Ali Paşa Ailesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 7. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Nasîrüddin et-Tûsî. (1980). Telhîsu’l-Muhassal, nşr. Abdullah Nûrânî. Tahran: Müessese-i Mutâla’ât-i İslâmî, Dânişgâh-ı McGill Şûbe-i Tahran.
• Nasirüddin Tûsî. (1953/1373). Ahlâk-ı Nâsırî, thk. Mücteba Minovî ve Ali Rıza Haydari. Tahran: Şirket-i Sihami.
• Öğün, Tuncay. (2006) “Müsâdere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 32. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öz, Mehmet. (2005). Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Özcan, Abdülkadir. (1995) “Esâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 11. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pala, İskender. (2006) “Nasihatnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 32. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Risâle. Princeton Üniversitesi: Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Garrett Koleksiyonu, 97. 280b-296b.
• Sakaoğlu, Necdet. (1999). Bu Mülkün Sultanları, İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
• Sarı, Mevlüt. (1984). el-Mevârid: Arapça Türkçe Lügat, İstanbul: Bahar Yayınları.
• Sarıcaoğlu, Fikret. (2001) “İzzet Mehmed Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 23. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sarıcaoğlu, Fikret. (2001). Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789), İstanbul: Tatav Yayınları.
• Savaş, Ali İbrahim; (1999). “Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (9), s.87-114.
• Şakul, Kahraman. (2009). Abdülhamid I, ed. Gábor Ágoston ve Bruce Masters, Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York: Facts On File.
• Şimşir, Mehmet. (2015). “Nizamülmülk’ün Siyasetnamesi ve İstihbarata Yönelik İlke ve Yöntemleri”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 17(28), 68-79.
• Temizkan, Abdullah. (2013). “Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı Arasında İmam Mansur”, Sufi Araştırmaları Dergisi. 4(8), s. 1-35.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1940-1942). “Cezayirli Hasan Paşa’ya Dair”, Türkiyat Mecmuası Dergisi, 7-8(1), s. 17-40.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1947). “Ispartalı Sadrazam Halil Hamid Paşa”, Isparta Halkevi Dergisi, 14(160-162), s. 2162-2165.
• Ürekli, Fatma. (2010). “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Âfetlere İlişkin Literatür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 8(16), s.101-130.
• Yeşilmen, Gökhan. (2017). “19. Yüzyıl Osmanlı-Fas İlişkilerine Dair 1850 ve 1859 Tarihli İki Lâyiha”. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1(2), s. 141-185.
• Yılmaz, Coşkun. (2003). “Osmanlı Siyaset Düşüncesi Kaynakları ile İlgili Yeni Bir Kavramsallaştırma: Islâhatnâmeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(2), s. 299-338.
• Yılmaz, Coşkun. (2009). “Siyâsetnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 37. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.