Son Dönem Çağatay Türkçesinde “-AdUrGAn” Yapısının Mahiyeti ve İşlevleri

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 3, 1666 - 1687, 30.09.2019

Ümit Eker

https://doi.org/10.15869/itobiad.577396

Cited By: 1

Öz

Çağatay
Türkçesinde genel olarak hareket ismi veya geçici sıfat yapma görevinde
kullanılan “-GAn” eki, müstakil
kullanımının yanında son dönem Çağatay Türkçesinde zaman zaman “-AdUrGAn” şeklinde de görülebilmektedir.
Yapı bu şekliyle eklendiği fiilde geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet
sürdüğünü ortaya koyar. Ekin genişleyerek “-AdUrGAn”
şeklini almasında “-GAn” ekindeki
işlev çeşitlenmeleri nedeniyle geniş zaman anlamının zayıflamasının önemli
etkisi vardır. Yapıda, geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet devam ettiği
veya hâlen devam etmekte olduğu anlamını ortaya koymak için “-GAn” ekinin önüne “-AdUr” yapısı getirilmiş ve süreç içinde bu üç unsur kalıplaşmıştır.
İlk kez klasik öncesi, yoğunluklu olarak da klasik sonrası devir Çağatay
Türkçesi döneminde kullanılan yapı, yalnız başına ve geniş zamana bağlı bir
hareket gösteren geçici bir isim olarak kullanılabildiği gibi iyelik, çokluk ve
isim çekimi eklerini de alabilmekte, yüklem olarak da kullanılabilmektedir. “-AdUrGAn” yapısının yerini Çağatay Türkçesinin
ardılı Özbek Türkçesinde “-(ä)yåtgän”
ve “-(ä)digän” / “-(y)digän” / “-(ä)dirgän” biçimleri almıştır. 

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Son Dönem Çağatay Türkçesi, “-AdUrGAn” Yapısı, Çağatayca, Sıfat-Fiil Eki

Nature and Functions of the Structure of “-AdUrGAn” in the Recent Chagatai Turkish

Öz

“-GAn” suffix which is generally used for making temporary adjectives or action nouns in Chagatai Turkish can occasionally be seen as “-AdUrGAn” in the recent Chagatai Turkish besides its distinct use. The structure reveals that the verb
continues in the way it is suffixed in the verb for some time in the present /
present continuous tense. Weakening of the meaning of
the present tense
seriously affects shaping the suffix as “-AdUrGAn” by widening, due to functional diversifications in
the “-GAn”
suffix. “-AdUr” structure is added before the “-GAn” suffix to show that the verb had continued or continues in the present / present continuous tense for some time and these three factors have become stereotyped within the process. The structure that was firstly used in the preclassical Chagatai Turkish
period and intensely in the postclassical Chagatai Turkish period
can be used either as a temporary noun showing an action alone and based on the present time or a predicate
taking possessive,
plural and inflexional suffixes. The structure of “-AdUrGAn” has been replaced by the forms of “-(ä)yåtgän” and “-(ä)digän”
/ “-(y)digän” / “-(ä)dirgän” in the Uzbek Turkish, which is a successor of the Chagatai
Turkish.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Recent Chagatai Turkish, Chagatai, Recent Chagatai Turkish, “-AdUrGAn” Structure

Kaynakça

• Abdurahmanov, G., Şukurov, Ş. (1973). Özbek Tilining Tarihiy Grammatikası. Taşkent: Okutuvçi Neşriyatı.__________, Mahmudov, K. (2008). Özbek Tilining Tarihiy Grammatikası Fonetika, Morfologiya ve Sistaksis. Taşkent: Özbekistan Feylesufları Milliy Cemiyeti Neşriyatı. Abdurahmanov, H., Rafiev, A., Şadmankulova, D. (1992). Özbek Tilining Ameliy Grammatikası. Taşkent: Okutuvçi Neşriyatı.Abduresulov, Y. (2009). Türkiy Tillerning Kıyasiy-Tarihiy Grammatikası. Taşkent: Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Neşriyatı.Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. İstanbul: Umuttepe Yayınları.Eckmann, J. (1988). “Çağataycada İsim-Fiiller”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1962. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 51-60.__________ (2017). Çağatayca El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.Gabain, A. V. (1995). Eski Türkçenin Grameri (Çev: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.__________, Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.__________ (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Kasapoğlu Çengel, H. (2007). “Kırgız Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 481-542. Kaşgarlı, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Orkun Yayınları.Kononov, A. N. (1980). Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.Korkmaz, Z. (2000). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları__________ (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Polat, K. (2011). Hazırkı Zaman Uygur Tili Grammatikisi. Pekin: Milletler Neşriyatı.Schinkewitz, P. J. (1947). “Rabguzî Sentaksı”. Türk Dili Belleten (Seri 3, Sayı 8-9). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 3-123.Şaabdurahmanov, Ş., Hacıyev, A. P. (1975). Özbek Tili Grammatikası I Tam Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.Şukurov, Ş. (1976). Özbek Tilide Fe’l Zamanları Terakkıyatı. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.Taciyev, Y., Nazarova, N., Taciyeva, G. (2012). Özbek Tilidegi Ergeş Morfemalerning Semantik-Stilistik Hususiyetleri. Taşkent: Özbekistan Respublikası Aliy ve Orta Mahsus Ta’lim Vezirliği Yayınları. Tamir, F. (2007). “Kazak Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 429-480.Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi Yayınları.Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Yayınları.Turgunbayev, C. (2004). Kırgız Türkçesinde Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Yıld