The Conquest, Social Change and Religion in Trabzon in the 15-16. Centuries

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 3, 2874 - 2890, 30.09.2021

Fulya Üstün Demirkaya , Serap Durmuş Öztürk

https://doi.org/10.15869/itobiad.874852

Öz

Cities, as structures which symbolize religion and the social system, are exposed to change. It is obvious that the more correctly the reasons and factors triggering such change are identified the more objective the understanding and interpretation of the change will be. In this respect, religion becomes effective as a social norm regulator and shows ideological functions in cities of early periods. Religion makes itself evident in many areas from architecture to social organization, from politics to economic structures. In architectural buildings, artworks, location names, legal-political, socio-cultural, military and economic areas, religious foundations, elements and understandings have always been standing out.
While religion expresses itself in the place of worship and sacred area; the administrative structure and power, in particular the administrative mechanism which we can define as the bureaucracy and army, becomes materialized with the city walls which surround the city and buildings such as palaces and military garrisons and with the lands such buildings are built on. At this point, the connection of the concept of religion with ideology should be brought up to question. The new power that emerged with the changing administrative structure in the city by the Siege forces the religion, economic, political or life style of the city to be transformed, while the religious structure that changes with the power of the new reign expresses itself in the place of worship and in the sacred space, and makes it self-evident in many areas, besides the change of identity, from architecture to social organization, from politics to economic organizations.
This paper covers the Ottoman domination of Trabzon, the capital of the Komnenos dynasty, which brought radical changes after the Komnenos Period and represented another period in the context of ideology-religion after the conquest. In this context, the paper aims to bring the social change to the agenda by addressing the change it went through after the Ottoman conquest in terms of the change that occurred in the Muslim and non-Muslim community. The existence of four cadastral registers for Trabzon enables the non-Muslim population to be followed until the end of the 15th century and the transformation process that took place after the conquest.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Conquest, Ideology, Religion, Social change

15-16. Yüzyıl Trabzon’unda Fetih, Toplumsal Değişim ve Din

Öz

Kentler dini ve toplumsal sistemi sembolize eden yapılar olarak, değişime uğramaktadırlar. Değişimin tetikleyicisi olan sebep ve etkenler ne kadar doğru tespit edilirse değişimi anlamak ve yorumlamanın o kadar tarafsız olacağı açıktır. Bu açıdan erken dönem kentlerinde özellikle din toplum normu düzenleyicisi olarak işlerlik kazanır ve ideolojik fonksiyonlar görür. Mimariden sosyal örgütlenmeye, siyasetten, ekonomik yapılanmalara kadar birçok alanda din kendini hissettirmektedir. Mimari yapılar, sanat eserleri, yer isimleri, hukuki-siyasi, sosyo-kültürel, askeri, iktisadi alanlarda hep dini temeller, elemanlar, anlayışlar göze çarpmaktadır.
Din kendini ibadet mekânı ve kutsal alanda ifade ederken; idari yapı ve iktidar, özelde bürokrasi ve ordu olarak tanımlayabileceğimiz yönetim mekanizması, kendini kenti kuşatan surlar ve bu surların içerisindeki saray, garnizon gibi yapılar ve bunların inşa edildikleri alanlarla maddileşmektedirler. Bu noktada ise din kavramının ideoloji ile olan bağı gündeme gelmelidir. Kuşatan tarafından kentte değişen idari yapı ile ortaya çıkan yeni güç dini, ekonomik, politik veya kentin yaşam tarzını dönüşüme zorlamakta, iktidar gücü ile değişen dini yapı ise kendini ibadet mekânı ve kutsal alanda ifade ederken, kimlik değişiminin yanında, mimariden sosyal örgütlenmeye, siyasetten, ekonomik yapılanmalara kadar birçok alanda kendini hissettirmektedir.
Bu metin, Komnenos Hanedanlığı’nın başkenti Trabzon’un Komnenos Dönemi’nin ardından, köklü değişimleri beraberinde getiren ve fetih sonrası ideoloji-din bağlamında başka dönemi temsil eden Osmanlı hakimiyetini kapsamaktadır. Bu bağlamda metin Osmanlı fethinin ardından geçirdiği değişimi, Müslüman ve gayrimüslim cemaat açısından meydana gelen değişim yönünden ele alarak toplumsal değişimi gündeme getirmeyi amaçlamaktadır. Trabzon için düzenlenmiş dört tahrir defterinin varlığı, 15. yüzyıl sonuna kadar barındırdığı gayrimüslim nüfus ile fethin ardından meydana gelen değişim sürecinin izlenmesine olanak sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Fetih, İdeoloji, Din, Toplumsal Değişim

Kaynakça

• Albayrak, H. (1999). Fetih'ten Kanuni'ye Trabzon idari yapılanma ve Trabzon valileri (1461 - 1566). Trabzon: Trabzon Valiliği Yayınları.
• Anonim. (2004). Savaş ve mimarlık ya da rasyonalitenin doğuşu, Arredamento Mimarlık Dergisi, 2004/04, 86-97.
• Bıjıskyan P. M. (1998). Pontos tarihi, tarihin horona durduğu yer Karadeniz. (H. D. Andreasyan, Çev.). İstanbul: Çivi Yazıları.
• Bostan, H. (2002). XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağı'nda sosyal ve iktisadî hayat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Budak, A. (2007). Osmanlı modernleşmesi ve edebiyat. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 117-144.
• Carpenter, R. (1948). The Greek penetration of the Black Sea. American Journal of Archaeology, 52(1), 1-10.
• Çetin, O. (2002). İskanlarla Anadolu’nun Türk vatanı haline gelmesi. Türkler Ansiklopedisi-9 (s. 260-268) içinde. Ankara: Türk Dünyası Vakfı.
• Emir, O. (2011). Prehistorik Dönemden Roma Dönemine kadar Trabzon ve çevresi. Trabzon: Serander Yayınevi.
• Eskicumalı, A. (2003). Eğitim ve toplumsal değişme: Türkiye’nin değişim sürecinde eğitimin rolü, 1923-1946. Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi, 19(2), 109-128.
• Geuss, R. (2002). Eleştirel teori. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Goloğlu, M. (1975). Fetihten kurtuluşa kadar Trabzon tarihi. Ankara: Kalite Matbaası.
• İdeoloji Nedir? (2020). Erişim adresi: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0deoloji, 03.10.2020.
• İnan, K. (2003). Trabzon’un Osmanlılar tarafından fethi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(1), 71-84.
• Keçiş, M. (2009). Trabzon Rum İmparatorluğu'nun kuruluşunda çevreyle olan ilişkileri. AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(46), 143-162.
• Keskin, Y. M. (2004). Din ve toplum ilişkileri üzerine bir genelleme. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 4(2), 7-21.
• Kuban, D. (2004). İstanbul bir kent tarihi Bizantion Konstantinopolis İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Larrain, J. (1983). Marxism and ideology. London: Macmillan.
• Lowry, H. W. (2005). Trabzon şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1583). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Mardin, Ş. (1992). Din ve ideoloji. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1995). İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2008). Jön Türklerin siyasî fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1998). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Okumuş, E. (2005a). Toplumsal değişme ve din. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Okumuş, E. (2005b). Geleneksel siyasal kimliğin çözülmesinde Tanzimat (1839-1856). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 5 (1), 9-36.
• Selsam, H. (2004). Din, bilim ve felsefe. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
• Serjeant, R. B. (1997). İslam şehri. (E. Topçugil, Çev.), İstanbul: İz Yayıncılık.
• Tekindağ, Ş. (1974). Trabzon. İslam Ansiklopedisi-12 (s. 455-477) içinde. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ. (2010). Yitik mirasın izinde: Trabzon’da Osmanlı cami ve mescitleri (1461-1583). Trabzon örneği (1461-1665). Ö. İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza (s. 55-92) içinde. İstanbul: Klasik.
• Tuluk Ö. İ., Düzenli H. İ. ve Düzenli E. (2010). Osmanlı’da fetih sonrası dinsel mekanın camileştirilme anlayışı: Trabzon örneği (1461-1665). Ö. İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza (s. 93-118) içinde. İstanbul: Klasik.
• Tursun Bey. (1977). Tarih-i Ebu’l Feth, M. Tulum (Yay. haz.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Üstün Demirkaya, F. ve Durmuş, S. (2010). “Toplumsal Değişim ve Din: Bizans Kentinden Osmanlı Kentine Trabzon Örneği”, Mimarlığın Sosyal Forumu 2010, 21-23 Ekim, Ankara, Türkiye.
• Üstün Demirkaya, F. (2014). Toplumsal dinamikler bağlamında Trabzon kent dokusunun dönüşümü (Komnenos Hanedanlığı’ndan Cumhuriyet’e kadar) (Yayınlanmamış doktora tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
• Üstün Demirkaya, F. ve Tuluk, Ö. (2018). Komnenos Hanedanlığı’ndan Osmanlı’ya Trabzon mahalleleri: Kentsel dinamikler bağlamında bir fiziksel gelişim okuması. A. S. Kubat ve diğerleri (Ed.), Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı (s. 713-724) içinde. İstanbul: MBB Kültür Yayınları.
• Williams, R. (1985). Keywords: A vocabulary of culture and society, New York: Oxford University Press.
• Yurtseven, Y. (2007). Osmanlı klasik döneminde ideoloji, din ve siyasi meşruiyet üzerine kısa bir değerlendirme. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(1), 1255-1284.