Alevî Geleneğinde Doğum Ritüelleri

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 4, 3794 - 3817, 30.12.2021

Recep Yüner

https://doi.org/10.15869/itobiad.936815

Öz

Ritüeller bir din veya inanç sistemine ait ibadet, din ve büyüleri içeren bir olgu olup ergenlikle ve geçiş aşamalarıyla alakalı yapılan geleneksel törenleri ifade etmektedir. Ritüellerdeki her bir uygulama/davranış ve kullanılan semboller derin anlamlara sahiptir çünkü ritüeller hem geleneksek kültürden hem de dinden beslenerek geliştirilmektedir. Ritüeller bir grubu bir arada tutarak dayanışmayı artırmakta, kolektif şuuru güçlendirerek grup içerisinde bütünleşmeye katkı sunmaktadır. Bu yönüyle ritüellerin grup bilinci oluşturma gibi önemli bir rolü vardır. Ritüeller aynı zamanda grubun diğer gruplardan farklılaşmalarına imkân sağlamaktadır. Ritüeller, bireylerin toplumsal statüsünü, rolünü ve pozisyonlarını da değiştirmektedir. Bu bağlamdan hareketle doğum olayı da her toplum ve kültürde çeşitli merasim ve ritüellerle kutlanan insan yaşamının en önemli geçiş aşamalarından birisi olarak dikkat çekmektedir. Doğumla ilgili ritüeller doğum öncesinden başlayarak doğum sonrasında da devam eden uzun bir süreçte gerçekleşmektedir. Her grupta olduğu gibi Alevîlerde de doğum öncesi, doğum süreci ve sonrasında uygulanan ritüeller vardır. Bu çalışma Alevîlerin doğumla ilgili uyguladıkları ritüellerin neler olduğunu, bu ritüellerde hangi inanışın nasıl yer bulduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma literatür taramasına dayalıdır. Bu bağlamda konuyla ilgili tarihî ve güncel kaynaklar taranarak elde edilen veriler doküman analizi tekniğiyle değerlendirilmiştir. Literatürde Alevîlikte doğumla ilgili ritüelleri inceleyen çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir. Bu çalışma alandaki bu eksikliği doldurması bakımından önemlidir. Elde edilen bulgular Alevîlerde çocuk sahibi olmak için yapılan dinî pratikler kadar doğum anı ve sonrasında gerçekleştirilen ad koyma, lohusa ve bebeğin korunması, kırk çıkarma, göbek bağının saklanması ve sünnet gibi olaylarda gerçekleştirilen oldukça zengin ritüellerin olduğunu ortaya koymaktadır. Bu ritüellerin eski Türk inanç sistemleri ve İslâmî değerlerin sentezinden oluştuğu dikkat çekmektedir. Söz konusu ritüeller geleneksel Anadolu kültürü içerisinde yer alan diğer toplumsal zümrelerin ritüelleriyle benzerlik göstermektedir. Ancak burada Nusayrî ve Tahtacılar gibi bazı grupların söz konusu ritüellerin uygulanmasında Anadolu Alevîlerinden kısmen ayrıldığı da görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâmiyet, Eski Türk İnanç Sistemleri, Alevî, Ritüel, Doğum

Birth-Related Rituals in Alevis’ Tradition

Öz

Ritual is the forms of behavior that people believe it is sacred in the important transitional stages of life. Each practice/behavior and symbols used in rituals have deep-rooted meanings since rituals have emerged from both traditional culture and religional values. They increase solidarity by keeping a group together and contribute to integration within the group by strengthening the collective consciousness. In this sende, rituals have an important role in creating group consciousness. Rituals also allow the group to differentiate from other groups. Rituals also change the social status, roles and positions of individuals. In this context, the birth phenomenon draws attention as one of the most important transitional stages in human life, which is celebrated with various ceremonies and rituals in every society and culture. Birth-related ceremonies are carried out in a long process starting from the period before birth and continuing to the moment of birth and after. As in every group, there are rituals before, during and after the birth in Alevis. This study aims to reveal what are the birth related rituals of Alevis and which beliefs shape the Alevi rituals related to childbirth. The study is based on literature review. In this context, the data obtained by searching the historical and current sources related to the subject were evaluated with the document analysis technique. The studies examining the birth related rituals of Alevis have been quite limited in the literature. This study is an important in terms of filling this gap in the field. The findings show that there are lots of Alevi rituals performed before having a baby, the moment of birth and after; such as the protection of the puerperant and the baby, forty removal, umbilical cord preservation and circumcision. All these rituals are a synthesis of ancient Turkish belief systems and Islamic values. The similarities of these rituals with the rituals of other social groups in traditional Anatolian culture draw attention. However, it is seen that some groups such as Nusayrî and Tahtacılar partially differ from the Anatolian Alevis in the implementation of these rituals.

Anahtar Kelimeler

Alevi, Birth, Old Turkish Belief Systems, İslam, Ritual

Kaynakça

• Abdurrahman, V. (2004). Türklerin ad koyma gelenekleri üzerine bir inceleme. Millî Folklor, 16(61): 124-133. https://www.millifolklor.com/
• Acıpayamlı, O. (1961). Türkiye’de doğumla ilgili âdet ve inanmaların etnolojik etüdü. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Acıpayamlı, O. (1992). Türk kültüründe ad koyma folkloru’nun morfolojik ve fonksiyonel yönlerden incelenmesi. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri (IV: 1-14) içinde. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Akpınarlı, F. (1994). Anadolu’da nazar ve nazarlıklar. I. Türk Halk Kültürü Araştırma Sonuçları Sempozyumu Bildirileri (I: 158-164) içinde. (22-23 Aralık). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Alay, O. (2019). Bingöl ve Tunceli yöresinde yaşayan Şafii ve Alevilerde nazar ve uğurla ilgili inanış ve uygulamalar. Folklor/Edebiyat Dergisi, 25(98), 327-338. doi: 10.22559/folklor.365
• Albayrak, A. ve Çapcıoğlu, İ. (2006). Ehl-i Sünnet geleneğine bağlı bir Orta Anadolu köyünde halk inançları ve uygulamaları. Dini Araştırmalar, 8 (24): 107-132. https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4461/61518
• Altun, I. (2008). Kocaeli’de türbelerle ilgili inanış ve uygulamalara örnek: “Sultan Baba. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37: 173-185. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2876/39477
• Anadol, C. (t.y.). Tarihten günümüze kadar dünyada ve İslâmiyette halk inanışları: Büyü (Sihir-Tılsım). İstanbul: Devlet Yayın ve Dağıtım.
• Aydın, A. (2009). Akdağmadeni yöresi Ardıçalanı ve Bozhüyük köylerinde Alevilik (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Baysal, N. (2020). İnanç sistemi merkezli bir bakış ile Türk doğum geleneğinde su. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(3): 1106-1124. https://dergipark.org.tr/tr/pub/teke/issue/56890/798904
• Biçen, H. Y. (2005). İnanışları ve gelenekleri açısından Tahtacılar. Ankara: Tekağaç Yayıncılık.
• Boratav, P. N. (1984). Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Bozkurt, N. (2010). İslâm’da sünnet. (C. 38, s. 157-159) içinde. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Bozkuş, M. (2006). Sivas Aleviliği. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Collins, R. (2004). Interaction Ritual Chains. New Jersey: Princeton University Press.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Demirel, Y. (2019). Hatay- Samandağ özelinde Nusayrilik ve ziyaret kültürü (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Dersimi, M. N. (1952). Kürdistan tarihinde Dersim. Halep: Ani Matbaası.
• Eren, S. (2002). Sosyolojik açıdan Ordu yöresi Alevîliği (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut kitabı. 1000 Temel Eser. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Eröz, M. (1990). Türkiye'de Alevilik Bektaşilik. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1998). Anadolu Üçlemesi 1 Anadolu İnançları. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Fortes, M. (1962). Ritual and office in tribe society. Max Gluckman (Ed.), Essays on the ritual of social relations (s. 53–88) içinde. Manchester: Manchester University Press.
• Golden, P., B. (2006). Türk halkları tarihine giriş. Osman Karatay (Çev.). Çorum: Karam Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1976). Dede Korkut hikayeleri. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1958). Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyet-Nâme”. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. (1995). Tasavvuftan dilimize geçen deyimler ve atasözleri. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
• Gültekin, A. K. (2004). Tunceli’de kutsal mekân kültü. Ankara: Kalan Yayınları.
• Günay, Ü. ve Güngör, H. (2003). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dini tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Güngör, H. (2007). Geleneksel Türk dininden Anadolu’ya taşınanlar. Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildirileri (s. 1-6) içinde. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Güngör, Ö. (2007). Günümüz Alevi/Bektaşi kimliğine dair sosyolojik bir Araştırma (Beypazarı/Karaşar yöresi örneği) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1992). Manas destanı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kalafat, Y. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk inançlarının etkisi. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Y. (2012). Azerbaycan-İran, Anadolu-Irak Halk İnançları Hattı. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Y. ve Yelis, D. (2012). Türk atalar ve karşılaştırmalı halk inanmaları. Avrasya Etütleri Dergisi, 42(2): 169-206. https://dergipark.org.tr/tr/pub/avrasya/issue/35341/392390
• Karaman, K. (2010). Ritüellerin toplumsal etkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21: 227-237. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sufesosbil/issue/11416/136363
• Kaya, H. (1993). Alevî-Bektaşî erkânı, evrâdı ve edebiyatı. İstanbul: Engin Yayınları.
• Kayabaşı, N. ve Yanar, A. (1993). Türk el sanatlarında kullanılan nazar motifleri ve Alevilerde nazar inancı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 65, 169-184. http://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD Keser, İ. (2006). Kentsel dinamikler ve kamusal alan farklılaşması: Adana Nusayrileri (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Köprülü, M. F. (2005). Türk tarih-i dinîsi. Metin Ergun (Haz.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kutlu, S. (2000). Aleviliğin dini statüsü: Din, mezhep, tarikat, heterodoksi, ortadoksi ya da metadoksi. Hasan Onat, Sözmez Kutlu (Ed.), İslam Mezhepleri Tarihi, (s. 573-602) içinde. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Küçük, A. (1989). Alkarısı. (C. 2, s. 469) içinde. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Mêlikoff, I. (1993). Uyur İdik Uyardılar "Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları". Turan Alptekin (Trc.). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Nugteren, A. (2019). Introduction to the special issue ‘religion, ritual, and ritualistic objects’. Religions, 10(163): 1-13. doi:10.3390/rel10030163
• Okan, N. (2014). Alevilikte kadın erkek eşitliği söylemine eleştirel bir yaklaşım. Antropoloji Dergisi, (28): 27-42. doi: 10.1501/antro_0000000301
• Olgun, Hakan, (2016). Worship, ritual and sacrifice. Milel ve Nihal, 13(2): 82-99. doi: 10.17131/milel.284848
• Öger, A. (2012). Uygur Türklerinin doğum adetleri. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7/1: 1679-1694. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3097
• Öncül, K. (2019). Kültürleşme açısından Türk kültüründe sünnet. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(29): 123-129. doi: https://doi.org/10.33692/avrasyad.664189
• Örnek, S. V. (1971). Anadolu folklorunda ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Över, G. (2011). Nusayrilerde kadın (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Rençber, F. (2014). Hakk Muhammed Ali Aşkı Adıyaman’da Alevîlik. Ankara: Gece Kitaplığı
• Rençber, F. (2014). Adıyaman Alevîlerinde türbe veya yatır ziyareti. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 71: 209-224. http://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD
• Rossano MJ. (2012). The essential role of ritual in the transmission and reinforcement of social norms. Psychological Bulletin. 138(3): 529-49. doi: 10.1037/a0027038.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini. Aykut Kazancıgil (Trc.). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Sarıkaya, S. (2016). Anadolu Alevîliğinin tarihî arka planı. İstanbul: Post Yayınları.
• Say, Y. (2006). İnançsal ve yaşamsal temel üzerinde kurumsallaşan sevgi ve barış anlayışları, Anadolu Aleviliği ve Nusayrilik. Mehmet Karasu (Ed.), Nusayrilik Alevilik ve çokkültürlülük, (s. 42-100) içinde. Ankara: Keşif Yayınları.
• Schuyt, T. N. M. ve Schuijt, J. J. M. (1998). Rituals and rules: about magic in consultancy. Journal of Organizational Change Management, 11(5): 399-406. doi: https://doi.org/10.1108/09534819810234823
• Selçuk, A. (2004). Tahtacıların doğum ile ilgili inanç ve uygulamalarına fenomonolojik bir yaklaşım. TÜBAR, XVI: 163-180. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubar/issue/16957/177061
• Sertel, E. (2005). Dini ve Etnik Kimlikleriyle Nusayriler (Arap Alevileri). Ankara: Ütopya Yayınları.
• Sis, N. ve Çeçen, M. (2016). Yaşayan Alevi kültür ve inanışları üzerine bir araştırma (Onar Köyü örneği). Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 2(1): 413-430. doi:10.20322/lt.14095
• Subaşı, N. (2003). Kültürel mirasın çeşitliliği ve seçicilik sorunu. Modernliğin Gölgesinde Gelenek. Doğu-Batı Üç Aylık Düşünce Dergisi, (25: 135-144). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Tanyu, H. (2007). Türkiye'de adak ve adak yerleri. Ankara: Elips Kitap.
• Tanyu, H. C. (1969). Orta Asya göçlerinde Tunçderililer fiziksel ve sosyo kültürel. İstanbul.
• Türk, H. (2006). Hatay'da çok kültürlülük ve hoşgörü. Mehmet Karasu (Ed.), Nusayrilik Alevilik ve çok kültürlülük, (s. 23-36) içinde. Ankara: Keşif Yayınları.
• Türktaş, M. M. (2019). Türklerde ad verme ile ilgili bazı tespitler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7(17), 34-44. doi: http://dx.doi.org/10.12992/TURUK652
• Uludağ, S. (1991). Âyin (Tasavvuf). (C. 4, 250-251) içinde. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Uzun, M. (1995). Fâtıma (Edebiyat). (C. 12, s. 223-224) içinde. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Üçer, C. (2005). Tokat yöresinde geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Ünalan, S. ve Öztürk, H. (2008). İslamiyet’ten önce Türklerde eğitim ve öğretim. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(2): 89-109. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egitimvetoplum/issue/35909/402840
• Vural, M. (2003). Gelenek ve dinlerin aşkın birliği. Modernliğin Gölgesinde Gelenek. Doğu-Batı Üç Aylık Düşünce Dergisi (25: 162-175) içinde. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Yaman, M. (1994). Alevilik inanç-edeb-erkân. İstanbul: Ufuk Yayıncılık.
• Yeşil, Y. (2013). Türk Dünyası’nda doğum sırasında gerçekleştirilen ritüeller. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6), 155 – 162. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egitimvetoplum/issue/5127/69834
• Yıldırım, E. (2010). Tunceli Aleviliği (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Yıldırım, H. (2016). Tunceli’de doğum, sünnet, nikâh ve cenaze merasimlerinin dinler tarihi açısından tahlili (Yayımlanmamış doktora tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Yıldırım, R. (2018). Geleneksel Alevilik inanç, ibadet, kurumlar, toplumsal yapı, kolektif bellek. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldız, H. (2004). Amasya Alevîliği. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Yusuf Has Hâcib (t.y.). Kutadğu Bilig metin. Mustafa S. Kaçalin (Haz.). Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Yusuf Has Hâcib. (1959). Kutadğu Bilig. II. Reşit Rahmeti Arat (Trc.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yüksel, E. (2016). Alevî-Bektaşî kültüründe yaratılış anlatıları ve toplumsal cinsiyet ilişkileri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yüner, R. (2015). İnanç tarihi açısından Yozgat (Yayımlanmamış doktora tezi). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.