Manastır’da Altın ve Gümüş Sikkelerin Mahiyeti (1700-1740)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 489 - 508, 31.03.2022

Ümran Karadeniz

https://doi.org/10.15869/itobiad.959256

Öz

İktisat tarihinin önemli bir alanını teşkil eden para tarihi üzerine yapılan çalışmalar, temel verilerini arşiv belgelerinden sağlamakla birlikte bu konuda malumat elde edilecek önemli kaynaklardan biri de şüphesiz kadı sicilleridir. Kadı sicillerinde yer alan tereke kayıtları, ölen şahısların geride bıraktıkları menkul ve gayr-ı menkul varlıkları ihtiva etmekte ve kimi zaman şahısların sahip olduğu nakit varlık hususunda da bilgi vermektedir. Terekelerde nakit varlık çoğunlukla akçe cinsinden kaydedilmekle birlikte nadiren de olsa sikkelerin tuğralı, efrencî ya da zincirli gibi nevilerinin ifade edildiği kayıtlar da bulunmaktadır. Osmanlı piyasasında tedavül eden sikkelerin taşradaki vaziyetini tespit etmek için bu belgelerin tetkik edilmesi oldukça önemlidir. Zira taşrada uygulanan rayiç değerler hakkında yapılan şikayetleri ihtiva eden arşiv verilerinin ötesinde terekeler, Osmanlı topraklarında kullanımda olan yerli ve yabancı sikkelerin taşrada kullanımı ve rayiçleri hakkında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Bu bilgiler, devletin belirlediği sikke rayiçleri ile taşradaki uygulamaların karşılaştırılmasını mümkün kılmaktadır. Ayrıca Osmanlı döneminde ailelerin yerli altın yahut gümüş sikkelerin yanında yabancı altınları biriktirme eğilimleri en açık şekilde terekelerden takip edilmektedir.
Terekelere yansıyan paralar ve bu paraların değerleri mikro ölçekli bölge çalışmaları kadar daha geniş kapsamlı sancaklar üzerine yapılacak çalışmalar için de önem arz etmektedir. Makro düzeyde farklı sancaklar üzerinde yapılacak incelemeler ile sikkelerin bölgelerdeki yoğunlukları saptanabilir; bölgeler arasında tercih edilen sikke nevindeki değişiklik takip edilip bu durumu etkileyen faktörler açığa çıkarılabilir. Bu çalışmada ise XVIII. yüzyılın ilk yarısında Manastır şeriyye sicillerinde bulunan tereke kayıtları ışığında, bu dönemde Manastır ahalisi tarafından kullanılan altın ve gümüş sikkeler ile bu sikkelere sahip olan kişilerin mal varlıkları incelenmiştir. Bu kapsamda, terekelerde bulunan sikkelerin nevi ve rayiçleri tespit edilmiş; Osmanlı merkezinde belirlenen rayiç değerler ile arasındaki uyum değerlendirilmiştir. Bunun yanında Manastır’da altın ya da gümüş sikke sahibi kişilerin terekeleri incelenerek refah durumları üzerinde değerlendirmeler yapılmıştır. Bu suretle Osmanlı iktisat tarihinin önemli çalışma alanlarından biri olan Osmanlı para tarihi konusuna katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Manastır, Kadı Sicilleri, Tereke, Ekonomi, Altın Sikke, Gümüş Sikke

Destekleyen Kurum

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

2019-155

The Nature of Gold and Silver Coins in Bitola (1700-1740)

Öz

Studies on monetary history which constitutes an important area of economic history, derive their basic data from archive documents. However, one of the most important sources of information on this subject is undoubtedly the sheria court records. The inheritance lists in the sheria court records contain the movable and immovable assets left behind by the deceased persons and sometimes also provide information about the cash assets of the persons. Although cash assets in the inheritance lists are mostly recorded in terms of akçe, there are also records in which the types of coins such as tuğralı, efrencî or zincirli are rarely expressed. These documents should be examined to determine the situation of the coins in circulation in the Ottoman market in the provinces. Because, beyond the archive data containing the complaints about the current values applied in the provinces, the heritage records provide valuable information about the use of local and foreign coins in circulation in the Ottoman lands and their current values. This information makes it possible to compare the coin rates determined by the state with the practices in the provinces. In addition, the tendency of families to accumulate foreign gold alongside domestic gold or silver coins during the Ottoman period is most clearly followed from the inheritance lists.
The coins in the inheritance lists and the values of these coins are also important for work on large-scale sanjaks as well as the micro-scale regional studies. At the macro level, the densities of the coins in the regions can be determined by examining the different sanjaks; the change in the preferred coin type between regions can be followed and the factors affecting this situation can be revealed. In this study, in the light of the heritage registries in the Bitola sharia registers in the first half of the eighteenth century, the gold and silver coins used by the people of Bitola in this period and the wealth of those who owned these coins were examined. In this context, the type and market values of the coins found in the inheritance lists were determined. The consistency between the market values determined in the Ottoman center and the market value in Bitola was evaluated. In addition, the inheritance lists of the people who have gold or silver coins in the monastery were examined and evaluations were made on their welfare status. In this way, it is aimed to contribute to the Ottoman monetary history, which is one of the important study areas of the Ottoman economic history.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Bitola, Sheria Court Records, Inheritance Lists, Economy, Gold Coin, Silver Coin

Proje Numarası

2019-155

Kaynakça

• Akdağ, M. (2020). Türkiye'nin İktisadî ve İçtimai Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akyıldız, Ali (2003). Para Pul Odu Osmanlı’da Kâğıt Para, Maliye ve Toplum. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Appadurai, A. (1986). The Social Life of Things. New York: Cambridge University Press.
• Artuk, İ. (1993). Cedîd Eşrefî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7, İstanbul, 210-211.
• Artuk, İ. (1993). Cedîd İslâmbol. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7, İstanbul, 211.
• Artuk, İ. (1996). Fındık Altını. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13, İstanbul, 27-28.
• Artuk, İ. (2013). Zer-i Mahbûb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 44, İstanbul, 281-282.
• Artuk, İ. (2013). Zolota. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 44, İstanbul, 500-501.
• Atar, A. (2017). XVIII. Asır Fetva Mecmuaları Işığında Osmanlı’da Tedavül Aracı Olarak Kullanılan Paralar. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(1), 61-85.
• Atar, A. (2015). XVIII. Yüzyılda Yayımlanmış Fetva Mecmualarına Göre Osmanlı’da İktisadî Hayat (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=w9MTovBCmF5tnFuFNRfdPA&no=1_cnX_V1ox01k_OOXO8gdw
• Aykut, N. (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sikke Tecdidleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Hatıra Sayısı, 13, 257-297.
• Aykut, N. (1991). Osmanlı İmparatorluğu'nda XVII. Asır Ortalarına Kadar Yapılan Sikke Tashihleri. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan içinde (s. 340-360). İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Aykut, N. (2000). Osmanlı Darphaneleri. Türk Dünyası Kültür Atlası, III, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 186-199.
• Barkan, Ömer L. (1966). Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545- 1659). Belgeler, III (5-6), 1-479.
• Baykal, B. S. (1967). Osmanlı İmparatorluğu’nda XVII. ve XVIII. Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni İle İlgili Belgeler. Belgeler, 7-8, 49-77.
• Belin, M. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Tarihi (Kaynak Yazarlara Göre Türkiye’nin Ekonomik Tarihi Üzerine Denemeler). O. Ceylan (Çev.), Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Bilgin, A. (2012). Evliya’nın Seyahat Evreninde Para. C. Yılmaz (Ed.), 400. Yıl Evliya Çelebi Atlası içinde (s.406-409). İstanbul: Medam Yayınları.
• Bozkurt, F. (2013). Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22, 193-229.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2018). İstanbul’da Doğan Bir Osmanlı Sikkesi: Kuruş Yeni Belge Ve Tespitler Işığında Osmanlı Kuruşunun Ortaya Çıkış Hikayesi. F. M. Emecen, A. Akyıldız, E. S. Gürkan (Ed.), Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyum Bildirileri VI içinde (s.399-415). İstanbul:29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2019). Riyal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek-2, Ankara, 426-428.
• Braudel, F. (1989). Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. M. A. Kılıçbay (Çev.), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Çiftoğlu, A. Ç. (2015). Türkçedeki Örtmece Sözlerin Oluşum Yolları. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/5, 136-160.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafi Mühimme Defterleri Tasnifi=BOA, A.DVNSMHM.d., nr.129, 131, 134, 136, 139
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yabancı Arşivler Makedonya Arşivleri Defterleri Tasnifi Manastır Şeriyye Sicilleri=BOA, YB.021.d., nr.31, 33, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Darbhane Kalemi Evrakı Tasnifi=BOA, D.BŞM.DRB.d., nr.16616
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Cevdet-Darbhane Tasnifi=BOA, C.DRB., nr.42.2086, 46.2288
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İbnülemin-Darbhane Tasnifi=BOA, İE.DRB., nr.2.183
• DİA (1995). Eşrefî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11, İstanbul, 477.
• Eldem, Edhem. (1999). French Trade in İstanbul in the Eighteenth Century, Leiden.
• Ergenekon, S. (1996). Tasarruf Eğilimini Etkileyen Sosyolojik Faktörler (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Establet, C. ve & Pascual, Jean-Paul (2016). Şam’da XVII. Yzüyıl Sonu ve XVIII. Yüzyıl Başlarında Bardak, Tabak ve Kap Kacak. S. Faroqhi, C. K. Neumann (Ed.), Z. Yelçe (Çev.), Soframız Nur Hanemiz Mamur-Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak içinde (s.209-226). İstanbul: Alfa Basım Yayın.
• Evliya Çelebi (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Eğri, Hatvan, Yanık, Viyana, Çanad, Eflak, Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezstan, Dağıstan, Ejderhan, Kalmukistan, Saray, Moskova. 7, S. A. Kahraman (Haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Faroqhi, S. (2016). Mora’da Zengin Bir Fransız Hanesi. S. Faroqhi, C. K. Neumann (Ed.), Z. Yelçe (Çev.), Soframız Nur Hanemiz Mamur-Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak içinde (s.286-305). İstanbul: Alfa Basım Yayın.
• Garner, R. L. (1988). Long-term Silver Mining Trends İn Spanish America: A Comparative Analysis of Peru And Mexico. The American Historical Review, 93(4), 898-935.
• Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• İnalcık, H. (1951). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye'nin İktisadî Vaziyeti. Belleten, XV/60, 629-684.
• İnalcık, H. (2008). Rumeli. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35, İstanbul, 232-235.
• İstanbul Kadı Sicilleri (2019), Kısmet-i Askeriye Mahkemesi 59 Numaralı Sicil (H. 1143 / M.1730-1731). M. Â. Aydın (Proj. Yön.), C. Yılmaz (Ed.), S. Satar, S. Kahriman (Çev. Yaz.), M. Â. Aydın, M. Akman, F. M. Emecen, İ. Bostan, M. İpşirli (Kont.), İstanbul: Kültür A. Ş.
• Johnson, B. D. (1999). The Ottoman Currency System (1687-1754) (Yayımlanmamış doktora tezi). Washington Üniversitesi, Washington.
• Kaleli, H. (2002). Osmanlı Madeni Para Rejiminde Enflasyona Yol Açması Bakımından Tağşişler ve Sebepleri. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7, 198-199.
• Karamursal, Z. (1989). Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kocaer, R. (1967). Osmanlı Altın Paraları. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
• Özcan, R. (2005). Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyılda Yapılan Sikke Tashihleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 237-266.
• Özdeğer, H. (1988). 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları.
• Özlü, Z. (2006). XVIII. ve XIX. Yüzyılda Göynük’te Fiyatlar. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 39, 127-162.
• Öztürk, S. (1995). Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Öztürk, M. (2002). Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi. Türkler, X, H. C. Güzel v. dğr. (Nşr.), Ankara, 802-822.
• Pakalın, M. Z. (1983). Sultani. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III içinde (s.276). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1983). Kuruş. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II içinde (s.326-327). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2002). Kuruş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26, Ankara, 458-459.
• Pamuk, Ş. (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pardailhé-Galabrun, A. (1988). La Naissance de l'intime. 3 000 foyers parisiens, XVIIe-XVIIIe siècles. Paris: Presses Universitaşres de France.
• Sahillioğlu, H. (1958). Kuruluştan XVII. Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul). Erişim Adresi: https://www.academia.edu/30042705/Kurulu%C5%9Ftan_XVIII_Asr%C4%B1n_Sonlar%C4%B1na_Kadar_Osmanl%C4%B1_Para_Tarihi_%C3%9Czerinde_Bir_Deneme_1958
• Sahillioğlu, H. (1965). Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi (Doçenlik takdim tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul). Erişim Adresi: https://www.academia.edu/30042541/Bir_As%C4%B1rl%C4%B1k_Osmanl%C4%B1_Para_Tarihi_1640_1740_1965
• Sahillioğlu, H. (1978). Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketinin Yeri (1300-1750). Gelişme Dergisi, Özel Sayısı, 1-38.
• Sahillioğlu, H. (1989). Altın. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2, İstanbul, 532-536.
• Sahillioğlu, H. (1995). Esedî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11, İstanbul, 368-369.
• Smiles, S. (1975). Tasarruf ve Para Biriktirme Sanatı. Mustada Ertem (Çev.), İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, Doğan Kardeş Basımevi.
• Spufford, P. (1988). Money and its Use in Medieval Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
• Tabakoğlu, A. (2000). Türk İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uluyol, O. (2011). Bir Finansman Kaynağı Olarak “Yastıkaltı Tasarruf”ların Ekonomik Sisteme Kazanırılması ve Tüketicilerin/Bireylerin Yastıkaltı Eğilimlerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma. Yönetim Bilimleri Dergisi, 9, 257-272.
• Valensi, L. (1985). Tunisian Peasants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries. Cambridge: Cambridge University Press.
• Yediyıldız, B. (1999). Osmanlılar Döneminde Manastır. Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildiri Kitabı, 12-13 Ekim 1998, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 21-35.