Fıkhî İhtilafların Çözümünde Esbâbu Vürûdi'l-Hadîsin Kullanım Alanıyla İlgili Bazı Örnek Uygulamalar

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 3, 1549 - 1571, 30.09.2025

Hidayet Zertürk

https://doi.org/10.15869/itobiad.1403304

Öz

Esbâbu vürûdi’l-hadîs, hadislerin söylendiği ortam ve münasebeti ifade eden bir kavram olup bir nevi sözün dış bağlamına karşılık gelmektedir. Mezkûr kavramı kullanan ilk kişi, İbn Dakîkul‘îd (ö. 702/1302) sayılsa da bunun kaynağı ashaba ve onları takip eden tâbiûn nesline dayanmaktadır. Bununla birlikte Bulkûnî (ö. 805/1403) bu kavramı hadis usulüne kazandırmış, ayrıca hadis şârihleri bir kısım hadislerin yorumunda buna temas etmiştir. Hem hadis ulemasını hem de fakihleri ilgilendiren esbâbu vürûd salt bir hadis terminolojisi olmaktan öte, sünnetin fıkhını tesis etmede önemli bir boyut kazanmıştır. İmam Şâfiî (ö. 204/820) başta olmak üzere fakihler ahkamla ilgili hadislerde muhtemel zahiri çelişkileri giderip sahih bir anlama ulaşmak için esbâbu vürûdu çokça kullanmıştır. Bu çalışmada önce esbâbu vürûdun mahiyeti üzerinde durulacak; akabinde mezkûr kavram ile fıkhî ihtilaflar arasındaki ilişki tespit edilecek ve buna bağlı olarak sebebin hususiliği ile lafzın umumi hüküm ifade etmesi arasındaki tercih yönü belirlenecektir. Zira esbâbu nüzûlde olduğu gibi sebebin hususiliği meselesi bu meyanda esaslı tartışmalardan olduğu için buna temas etmek gerekli görülmektedir. Bu çerçevede bazı hadisler ve ilgili fıkhî ihtilaflar esbâbu vürûdlarıyla birlikte değerlendirilecektir. Bu konuda fıkıh, fıkıh usulü ve hadisçilerin terminolojileri esas alınıp görüş ve yorumlar ona göre aktarılacaktır. Bu çalışmada asıl amaç fıkhî ihtilafların çözümü olduğu için önce tartışma konusu olan fıkhî meselenin müçtehitler arasındaki ihtilaf yönüne temas edilecek, başlıklar ve bu kapsamdaki hadisler buna göre zikredilecektir. Hadislerin yorumlarında esbâbu vürûd kullanılırken gerektiğinde ilgili hadisin diğer tariklerine temas edilecek, hüküm ifade eden hadislerin sıhhat dereceleri belirlenerek bir neticeye ulaşmaya çalışılacaktır. Özellikle belirtmek gerekir ki soyut esbâbu vürûd rivayetlerinden yola çıkarak ahkamla ilgili bir hadisi yorumlamak ve alelacele hükümde bulunmak, ihtilafı çözme yerine onu daha da problemli bir hale getirebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Fıkhi İhtilaf , Ahkam Hadisleri , Esbabu Vürud , Esbabu Nüzul

Some Sample Applications Related to the Use of Asbab al-Wurudi al-Hadith in the Resolution of Fiqhical Disputes

Öz

'Asbab al-wurudi al-hadith is a concept that refers to the environment and occasion in which the hadiths were uttered and corresponds to the external context of the word. Although Ibn Daqīq al-'īd (d. 702/1302). is considered to be the first to use the term, its origin dates back to the companions and the generation that followed them. Imam Shafi'i, made extensive use hadiths related to ahkam in order to eliminate possible apparent contradictions and to reach an authentic meaning. In this study, firstly, the nature of esbabu wurud will be emphasised. Subsequently, the relationship between the aforementioned concept and jurisprudential disputes will be determined, and accordingly, the direction of preference between the particularity of the reason and the generality of the wording will be determined. Since the issue of the particularity of the cause, as in the case of the 'asbab al-nuzul, is one of the main debates in this context, it seems necessary to touch upon it. In this regard, the terminologies of usul, fiqh and hadith scholars will be taken as basis and opinions and interpretations will be conveyed accordingly. Since the main purpose of this study is the resolution of jurisprudential disputes, first the direction of the dispute between the mujtahids of a jurisprudential issue that is the subject of discussion is determined, and the titles and basic hadith examples are mentioned accordingly. In the interpretation of hadiths, while using esbabu wurud in the interpretation of hadiths, the other versions of the relevant hadith are mentioned -when necessary- and it is aimed to reach a conclusion by determining the degrees of authenticity between the hadiths that express judgement. In particular, it should be noted that interpreting a hadith related to ahkam based on abstract narrations and making a hasty judgement may make the dispute even more problematic.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Fiqh Disputes , Ahkam Hadiths , Esbabu Vürud , Esbabu Nüzul.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. (2001). el-Müsned (C. 1–45). Müessesetü’r-Risâle.
• Ak, A. (2014). İslam Hukuk Felsefesi Köken ve Uyum Odaklı Analiz. Ensar Neşriyat.
• Âmidî, A. (1985). el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (C. 1–4). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Aytekin, M. A. (2020). İmam-ı A‘zam Ebû Hanîfe’nin Muâmelât Alanında Yalnız Kaldığı Bazı Görüşler ve Görüşlerin Analizi. Mütefekkir (cilt ve sayı: 7/14). 509-536. DOI: 10.30523/mutefekkir.848031.
• Ayvallı, R. (1979). Esbâbü vürûdi’l-hadîs ve Bunun İslâm Teşrîindeki Yeri ve Önemi. AÜ İlâhiyat Fakültesi, Ankara.
• Azîmâbâdî, M. (1968). Avnü’l-maʿbûd Şerhu Süneni Ebî Dâvûd (İbn Kayyım el-Cevziyye’nin Şerhiyle birlikte basım). (C. 1–13). Medine: Mektebetü’s-Selefiyye.
• Bessâm, A. (1994). Tavdîhu’l-ahkâm min Bülûgi’l-merâm (2. bs, C. 1–6). Mekke-i Mükerreme: en-Nahda el-Hedîse.
• Beyhakî, A. (2003). Şuʿabü’l-îmân (C. 1–13). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Bilmen, Ö. N. (t.y.). Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhîyye Kamusu (C. 1–8). İstanbul: Bilmen Yayınevi.
• Buhârî, M. (2001). el-Câmiu’s-sahîh. Dâru Tavku’n-Necât.
• Bulkînî, Ö. (t.y.). Mehasinü’l-istilah ve tadminü kitabi İbni’s-Salah. Kahire: Dâru’l-Ma’rife.
• Câbirî, A. (2005). el-Fıkhu’l-İslami beyne’l-asale ve’t-tecdîd. Amman: Dâru’l-nefâis.
• Cürcanî, A. (1985). et-Târifât. Dâru’l-Kitabil-Arabî.
• Dârekutnî, A. (2004). es-Sünen (C. 1–5). Beyrut: Müessesetü’r- Risâle.
• Demirci, M. (1996). Tefsir Terimleri Sözlüğü (3. bs). M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Derkanî, N. (2001). et-Telkih şerhu’t-Tenkih. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Devellioğlu, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat (25. bs). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ebû Dâvûd, S. (t.y.). es-Sünen. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
• Fadl Hasan Abbas. (1997). İtkânü’l-Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân (2. bs, C. 1–2). Ürdün: Dâru’l-Furkan.
• Ganzâvî, A., & Dâyinnî, İ. (2014). ed-Dilâle ve’l-ma’ne. Dımaşk: Dârru’l-Asmâ.
• Gazzâlî, Muhammed. b. M. (t.y.). el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfikiyye.
• Hafîf, A. (2008). Ahkâmü’l-muʿâmelâti’ş-şerʿiyye. Kahire: Daru’l-Fikirî’l-Ârabî.
• Hâkim, M. (2002). El-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn (2. bs, C. 1–5). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hâkim, M. (2003). Maʿrifetü ʿulûmi’l-hadîs. Cidde: Dâru İbn Hazim.
• Haşimi, S. (2006). Cevâhiru’l-belağa. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye.
• Itr, N. (1998). İʽlamu’l-enam şerhu Buluğul meram min ehadîsi’l-ahkam (Tahare ve Salat Kısmı). (9. bs). Müessesetü Hüseyn Übeydî.
• İbn Dakîkul‘Îd, M. (2020). Şerhu’l-ʿUmde fi’l-ahkâm (C. 1–7). Katar: Vizâretü’l-Evkâf.
• İbn Fâris, A. (2008). Mekâyisu’l-luğa. Beyrut: Dâru İhyâ Türâsü’l-Arabî.
• İbn Hacer, A. (2005). Nüzhetü’n-nazar fi tavdihi Nuhbeti’l-fiker. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî li İhyâi Türâs.
• İbn Hacer, E. (1424). Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî (C. 1–14). Kahire: Dâru’l-Hadîs.
• İbn Haldûn, A. (2004). el-Mukaddime (C. 1-2). Beyrut: Dârû Ya’rîb.
• İbn Hazm, E. (t.y.). el-Muhallâ bi’l-âsâr (C. 1–12). Beyrut: Daru’l-Fikir.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, M. (1423). Aʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. Cidde: Dâru İbn Hazim.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, M. (t.y.). Bedâʾiʿu’l-fevâʾid (C. 1–4). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İllmiyye.
• İbn Mâce, M. (t.y.). es-Sünen. Dâru İhyâ Kütbü’l-Arabî.
• İbn Rüşd, E. (1995). Bidâyetü’l-müctehid (C. 1–4). Beyrut: Dâru İbn Hazim.
• İbn Teymiyye, T. (2004). Mecmûʿu fetâvâ (C. 1–37). Suudi Arabistan: Vezâretü’ş-Şüûn el-İslâmiyye.
• İbnü’l-Hümâm, M. (1970). Şerhu Fethi’l-kadîr (C. 1–10). Kahire: Mektebetü’l-Halebî.
• İbnü’l-Münzir, E. (1985). el-Evsat fi’s-sünen ve’l-icmâʿ ve’l-ihtilâf (C. 1–11). Riyad: Dâru’t-Tayyibe.
• İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî, A. b. M. (1987). el-İnsâf. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
• İn’am Nevvel Ukkâvî. (1996). el-Mu’cemü’l-mufassal fî İlumi’l-Belağa (2. bs). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Karadavî, Y. (2002). Keyfe Neteamel maa’s-Sünneti’n-Nebeviyye. Kahire: Dâru’ş-Şurûk.
• Köktaş, Y. (2005). Esbâbu Vurûdi’l-Hadîs İlmi: Kapsamı ve İçeriğine Yeni Bir Bakış. Usul İslam Araştırmaları, 4(4).
• Menbecî, A. (1983). el-Lübâb fi’l-cem’i beyne’s-Sünne ve’l-Kitab (C. 1–2). Cidde: Daru’ş-Şurûk.
• Mevsılî, A. (1998). el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr (C. 1–5). Beyrut: Dâru’l-Hayr.
• Muhammed Asrî, Z. (1971). Sebeb-i vürûdi’l-hadîs davâbıt ve meâyîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mübârekpûrî, E. (t.y.). Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmiʿi’t-Tirmizî (C. 1–10). Dâru’l-Fikr.
• Müslim, M. (t.y.). el-Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İhyâ Türâsü’l-Arabî.
• Nesâî, A. (1986). es-Sünen (2. bs). Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye.
• Nevevî, M. (1972). el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim (2. bs, C. 1–9). Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî.
• Nevevî, Y. (t.y.). el-Mecmûʿ Şerhu’l-Mühezzeb. Dâru’l-Fikr.
• Râgıb el-İsfahânî, H. (2009). Müfredâtü elfâzi’l-Kurʾân (4. bs). Dımaşk: Dâru’l-Kalem.
• Râmehürmüzî, H. (1984). el-Muhaddisu’l-Fâsıl beyne’r-Râvî ve’l-Vâîʽ (3. bs). Beyrut: Daru’l-Fikir.
• Razî, F. (1988). el-Mahsûl fi ilmi Usûli’l-Fıkıh (C. 1–2). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Râzî, M. (1953). Muhtâru’s-Sıhâh (7. bs). Kahire: Matbaatü’l-Emîriyye.
• Re’fet, M. (1994). Esbâbü vürûdü’l-hadîs -Tahlîl ve Te’sîs-. Katar: Vizâretü’l-Evkâf.
• Rebî‘, Ş. (2009). Esbâbu Vurûdi’l- Hadîs Mefhûmihî ve Fevâidihî. Cezâir Üniversitesi İslamî İlimler Fakl., Cezair.
• Rüheybânî, M. es-Süyûtî. (2019). Matâlibu ûli’n-nuhâ fî Şerhi Gayeti’l-Müntehâ. Beyrut: Daru’n-Nevâdir.
• Sahnûn, A. (1324). el-Müdevvenetü’l-kübrâ (C. 1–16). Suudi Arabistan: Vezaretü’l-Evkâf.
• San‘ânî, A. (1413). el-Musannef (C. 1–11). Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî.
• San‘ânî, E. (1994). Sübülü’s-selâm fî şerhi Bulûği’l-merâm (C. 1–4). Kahire: Dâru’l-Hadîs.
• San‘ânî, E. (2020). el-Udde alâ şerhi’l-Umde (C. 1–7). Katar: Vizâretü’l-Evkâf.
• Saraç, M. (2007). Klasik Edebiyat Bilgisi: Belagat (6. bs). İstanbul: 3F Yayınevi.
• Saylan, İ. (2021). Hadisleri Anlama Yöntemi Olarak Esbab-ı Vürûd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Semerkandî, A. (1984). Tuhfetü’l-fukaha (C. 1–3). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sübkî, T. (2002). Cemʿu’l-cevâmiʿ (2. bs). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Süyûtî, (2004). el-Lumaʿ fī esbâbi’l-hadīs. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Süyûtî, (t.y.). Tedrîbu’r-râvî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübü’s-Sekâfiyye.
• Süyûtî, A. (1984). Celâlüddîn es-Süyûtî, el-Lumaʿ fī esbâbi’l-hadīs. Beyrut: Dâru İhyâu Kütübi’l-İlmiyye.
• Süyûtî, A. (t.y.). Şerhu Süneni’n-Nesâʾî (C. 1–4). Beyrut: Dâru’l-Kalem.
• Şa‘rânî, A. (1989). el-Mîzânü’l-kübrâ (C. 1–3). Beyrut: Alemü’l-Kütüb.
• Şafiî, M. (1990). İhtilâfu’l-Hadîs (el-Ümm ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Şâfiî, M. (t.y.). er-Risâle. Beyrut: el-Mektebetu’l-İlmiyye.
• Şâtıbî, İ. (1996). el-Muvâfakât (C. 1–4). Beyrut: Daru’l-Marife.
• Şehbe, M. (1983). el-Vasît fî ʿulûm ve mustalahi’l-hadîs. Cidde: Daru’l-Fikirî’l-Ârabî.
• Şevkânî, M. (1994). İrşâdu’l- Fuhûl ilâ Tahkiki’l- Hakk min İlmi’l- Usûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Şevkânî, M. (2005). Neylü’l-evtâr şerhu Münteka (C. 1–4). Kahire: Daru’l-Hadis.
• Şirâzî, E. (2006). el-Lumâ fi Usûli’l- Fıkh. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle.
• Tirmizî, M. (1998). el-Câmiu’l-kebîr. Beyrut: Dâru Garbi’l-İslâmî.
• Uğur, M. (1996). Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zeydan, A. (2013). el-Madhal li-Diraseti’ş-Şeriati’l-İslamiyye. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle.
• Zürkânî, M. (1980). Menâhilü’l-İrfân (C. 1–2). Mısır.
• Zürkânî, M. (1981). Şerhu’l-Muvattaʾ (Ebhecü’l-mesâlik bi-şerhi Muvattaʾi’l-İmâm Mâlik). (C. 1–4). Beyrut: Dâru’l-Fikir.