Muhayyel Hanların Gölgesinde İtil Bulgarın Yükselişi

Yıl 2023, , 249 - 247, 30.12.2023

Umut Üren

https://doi.org/10.47089/iuad.1389116

Öz

Doğu Avrupa tarihî coğrafyasında varlık gösteren Türk devletleri arasındaki İtil Bulgarları pek çok yönüyle araştırmacıların ilgi odağı olmuştur. Haklarında yapılan çalışmaların önemli bir kısmı Bulgarların İslam dinini kabulü meselesine odaklanmıştır. Türk tarihi açısından da oldukça önemli bir dönüm noktası olan bu hadisenin gerçekleşme biçimi, süreçleri ve inancı benimseyen hanların kimliği gibi noktalar farklı perspektiflerle aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu hususta İtil Bulgar tarihi araştırmalarında özellikle X. asırdan sonra bölgeye ilgisi artan İslam kaynaklarındaki bilgiler sıklıkla kullanılmıştır. Bunun yanında Karadeniz’in kuzeyinde, İtil Bulgar hakimiyet sahası ve hinterlandından elde edilen nümizmatik veriler ile tespit edilen bir takım erken dönem mezarlıkları gibi arkeolojik bulgular çalışmaları nispeten kolaylaştırmaktadır. İbn Fadlan’ın meşhur seyahati sonrasında daha net bir görüntüye kavuşan İtil Bulgarlarında, özellikle bu seyyahın ziyarette bulunduğu Almuş öncesi dönem nispeten sislerle örülüdür. Bulgar boylarının X. asrın başlarına kadar yaşadıkları süreçler ve idareceleri noktasında birinci el kaynaklarındaki sınırlı bilgileri tamamlama hususunda geç tarihlerde bölgede kaleme alınan bazı tarih yazım örneklerine müracaat edilmiştir. Haklarında ciddi tenkitlerin bulunduğu ve ağırlıklı olarak XVIII-XIX. yüzyıl üretimleri olan bu tarih eserlerinde ve halk muhayyilesinde yer alan birtakım efsaneler, Almuş’a kadar yaşanan süreçlerle alakalı olarak bazı noktalara temas etmektedirler. Bunların yanında bazı Tatar mollalardan elde edilen risalelerdeki bilgilere dayanarak bir hanlar jeneolojisi hazırlamaya yönelik çalışmaların mevcudiyeti bilinmektedir. Çalışmamızda üzerinde durmak istediğimiz esas mesele; mevcut erken dönem kaynakları, geç tarihli üretimler, efsaneler ve şecere denemeleri üzerinden Almuş öncesi hanlık makamında bulundukları iddia edilen kişilerin tarihî gerçekliklerini sorgulamak ve Bulgar yönetim kademesine dair ayrıntıları tespit edebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İtil Bulgarları, İslamiyet, Hanlar Listesi, Bulgar/Tatar Tarihleri

Kaynakça

• Abdürreşid İbrahim (2015). Rusya İmparatorluğunda Müslümanlar: Çoban Yıldızı. Haz. S. Erşahin. Ankara: SFN.
• Ahmetbeyoğlu, A. (1994) “Bulgar Hakanlar Listesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, ss. 1-8.
• Akıncı, M. (2020). “Müslüman Tüccarların Orta İtil’deki İslamlaşmaya Etkisi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (39), ss. 1129-1153.
• Allen, F. (1998). İslamic Historiography And ‘Bulghar’ İdentity Among The Tatars And Bashkirs of Russia, Brill: Leiden-Boston-Köln.
• Amirhan, H. (2010). Tavarih-e Bulgariya (Bulgarskie Hroniki). A. M. Akhunov, Moskva: Mardzhani.
• Atnur, G. (2002). Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bahşi İman (1994). Djafer Tarihi. Svod Bulgarskih Letopisey. T. 2. Orenburg.
• Bahşi İman (1997) Djafer Tarihi. Svod Bulgarskih Letopisey. T. 3. Orenburg.
• Bayram, B. (2009). "Tatar-Bulgar Meselesi Temelinde Bir Destan (?): Şan Kızı", Karadeniz Araştırmaları, C. 6, S. 21, ss. 75-94.
• Bulgakov R. M. – Nadergulova M. (2016). Bashkirskiye Rodoslovnyye. Ufa.
• Fahrutdinov, R. G. (1979). “Ob İmeni i Titule Pravitelya Voljskoy Bulgarii”. Sovetskaya Türkologiya, Baku, N.2, ss. 63-71.
• Fuks, A. A. (1836). Osnovaniye Goroda Kazani. Kazan: Universitetskaya Tipografiya.
• Gafarov, I. A. (2012). Ot İstokov k İstine: İstoriya Voljskoy Bulgarii i Kazanskogo Khanstva na Perekrestke Mneniy. Kazan: Idel.
• Gırnatî, Ebu Hâmîd (2011). Gırnâtî Seyahatnamesi (Tuhfetü’l-Elbâb ve Nuhbetü’l-A’cab). Haz. F. Sabuncu. İstanbul: Yeditepe.
• İbn Fadlan (2018). İbn Fadlan Seyahatnamesi. Haz. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe.
• İzmaylov, İ. L. (2012). “Stanovleniye Voljskoy Bulgari: Ot Plemeni k Gosudarstvu”. Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. No:2. ss. 217-242.
• İzmaylov, İ. L. (2022). Srednevekovıe Bulgari: Stalovlenie Etnopoliticheskoy Obşnosti v VIII – Pervoy Treti XIII Veka. Kazan.
• Karatay, O. (2003). In Search of The Lost Tribe-The Origins And Making of The Croation Nation, Çorum: Karam.
• Karatay, O. (2010). “Husain Amirxanov, Tavarix-e Bulgariya”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi. S. 27. ss. 247-250.
• Koç, D. (2014). “Türk Tarihinin Sahte Bir Kaynağı: ‘Cafer Tarihi’ ve Orta İdil Boyunun Moğol İstilası Öncesi Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”. Milliyetlerin Kesişme Noktası: İdil-Ural Çalıştayı Bildiri Kitabı, Ed. B. Bayram, ss. 363-384.
• Koç, D. (2021). İdil Bulgarları. İstanbul: Selenge.
• Kovalev, R. (2016). “What Do ‘Official’ Volga Bulġār Coins Suggest about the Political History of the Middle Volga Region during the Second Half of the 10th Century?”. Central Eurasia in the Middle Ages: Studies in Honour of Peter B. Golden, Ed. I. Zimonyi-O. Karatay. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Köprülü, F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurat, Akdes N. (1992). “Doğu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: TKAE
• Kuzeyev, R. G. (2013). İtil-Ural Türkleri. Çev. A. Acaloğlu. İstanbul: Selenge.
• Mercanî, Ş. (2008). Müstefâdü’l-Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. (Kazan ve Bulgar’daki Durum Hakkında Faydalanılan Haberler). Metni Yay. E. N. Hayrulin. Türkiye Türkçesine Akt. Dr. Mustafa Kalkan. Ankara: AKDTYK Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mesudî, Ali b. Hüseyin (2014). Murûc ez-Zeheb. (Altın Bozkırlar). Çev. A. Batur. İstanbul: Selenge.
• Muhamadeev, A. R. (2019). Obşestvo i Pravo Volzhkoy Bolgarii (VIII - pervaya tret' XIII vv.).Kazan.
• Nevostruev, K. İ. (1871). “O Gorodişçah Drevnyago Voljsko-Bolgarskago i Kazanskago Tsarstv v Nıneşnih Guberniyah Kazanskoy, Simbirskoy, Samarskoy i Vyatskoy”. Trudı Pervago Arkheologicheskago Syezda. Moskva. 521-594.
• Róna-Tas, A. (2002). "Kubrat Han'ın Büyük Bulgar Devleti", Türkler Ansiklopedisi, C. 2. Ankara: Yeni Türkiye Yay. Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şpilevskiy, S. M. (1877). Drevnie Goroda i Drugie Bulgarsko-Tatarskie Pamyatniki v Kazanskoy Gubernii, Kazan.
• Theophanes (1997). The Chronicle of Theophanes the Confessor. Trans. By C. Mango and R. Scott, New York.
• Usmanov, M. (1972). Tatarskiye İstoriçeskiye İstoçniki XVII-XVIII v.v. Kazan.
• Uydu Yücel, M (2020). İlk Rus Yıllıklarında Türkler. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Zakirova, G. (2000). Narodnoye Tvorchestvo Bulgarskogo Perioda. Kazan: Akademii Nauk Respubliki Tatarstan.