ANADOLU VE ÇUVAŞ TÜRKLERİNDE KURTLA İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 111 - 133, 27.12.2021

Durmuş Arık

https://doi.org/10.47089/iuad.993097

Öz

İnsanlar, doğayı birçok canlı yanında hayvanlarla da paylaşmaktadır. Geçmişten bugüne bazı hayvanlar insanoğlunun yaşamına katkı sağlarken aynı zamanda yaşamını da kolaylaştırmıştır. At gibi bazı binek hayvanların gücünden yararlanıldığı gibi bazı hayvanların da etinden, sütünden, yününden ya da diğer ürünlerinden yararlanılmıştır. Bazı hayvanların tehlikeli olduğu düşünülerek onlardan korkulmuş ve sakınılmıştır. İnsanların hayvanlarla olan bu iç içe yaşamı çeşitli kültürlerde hayvanlarla ilgili inanışların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Mitolojilerde, efsanelerde, masallarda hemen her hayvanla ilgili çeşitli anlatımlar yer almıştır. Türk kültüründe de tarihi süreçte bazı hayvanlar etrafında inanışlar ve uygulamalar ortaya çıkmış, Türklerin mitoloj, efsane, masal gibi edebiyat ürünlerinde hayvanlarla ilgili anlatımlara rastlanmıştır. Bu bağlamda pek çok hayvan yanında at, geyik, kartal, ayı gibi hayvanlar Türk kültüründe edebi literatürde kendisinden sıkça söz edilen hayvanlar arasında yer almıştır. Şaman hikayelerinde şamanların yardımcı ruhları arasında ya da kendisine dönüşebildikleri hayvanlar vardır. Hayvan ata inanışı ya da ata kültü çoğu zaman Türk kültüründe kendisine yer bulmuştur. Türkler çok eski zamanlardan itibaren takvimlerinde yılları belirlemede de hayvan adlarından yararlanmıştır. Türk kültüründe etrafında inanışların ve uygulamaların ortaya çıktığı hayvanlardan biri de kurttur. Kurt, Türk mitolojilerinde, efsanelerinde, masallarında, halk inanışlarında sık sık karşılaşılan ve kendisine kutsallık atfedilen önemli bir hayvandır. Kurdun bu özelliğinden dolayı hemen hemen bütün Türk topluluklarında kurt ile ilgili inanışlar ve uygulamalar büyük benzerliklere ve ortaklıklara sahiptir. Kurda saygı ve tazim yanında onun zararlarından korunmaya yönelik bazı inanış ve uygulamalar bu benzerlik ve ortaklıklardan biridir. Aynı zamanda kurt adının doğrudan söylenmemesi, çocuklara kurtla ilgili adların verilmesi, kurda ait bir parçanın koruyucu özelliği olduğuna inanılması ve halk hekimliği uygulamalarında bunlardan yararlanılması diğer benzer ve ortak unsurlar arasında yer alır. Bu makalede bir kültür kodu olarak, özellikle Anadolu ve Çuvaş Türkleri arasında kurt ile ilgili tespit edilen bazı inanış ve uygulamalar incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Türkler, Çuvaşlar, Kurt, Örtmece

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Arık, Durmuş (2010). Türk Halk İnanışlarında Örtmece ve Gerçeği Gizleme İle İlgili Uygulamalar: Doğum ve Ölüm Örneği. Dini Araştırmalar, 13(36), s. 1-20.
• Arık, Durmuş. (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Aslan, Namık. (2010). Kurt Motifinin Türk Menşe Efsanelerindeki Anlamı Üzerine. Milli Folklor. 22(87), 72-77.
• Aşmarin, N.İ. (1933). Slovar Çuvaşskogo Yazıka, C. IX, Çeboksarı: Çuvaşskoe gosudarstvennoe izdatelstvo.
• Aşmarin, N.İ. (1934). Slovar Çuvaşskogo Yazıka, C. VI, Çeboksarı: Çuvaşskoe gosudarstvennoe izdatelstvo.
• Bayat, Fuzuli. (2004). Türk Şaman Metinleri Efsaneler ve Memoratlar. Ankara: Piramit Yayıncılık.
• Bayat, Fuzuli. (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayram, Bülent (2021). G.T. Timofeyev’in Notları Çerçevesinde 20. Yüzyıl Başında Orta İdil’de Çuvaşların Etnik-Kültürel İlişkileri. Bilig. 98, s. 1-23.
• Bayram, Bülent. (2006). Oğuz Epik Anlatmaları ve Çuvaş Alp Hikayeleri’nde Kutsal kurt ve Tepegöz. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI(1), s. 19-27.
• Biray, Nergis. (2009). 12 Hayvanlı Türk Takvimi –Zamana ve İnsana Hükmetmek-. Atatürk Ün. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15(39), s. 671-682.
• Çay, Abdulhaluk. (1985). Türk Ergenekon Bayramı Nevruz. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Çobanoğlu, Özkul. (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Denisov, P. V. (1959). Religioznıe verovaniya çuvaş, Çuvaşskoe gosudarstvennoe izdatelstvo.
• Denisov, P. V., (1969). Etnokul’turnıe paralleli dunayskih bolgar i çuvaşey, Çeboksarı, Çuvaşskoe knijnoe izdatel’stvo.
• Dimitriev, V. D. (1995). Starinnıy Kalendar i edinitsı izmereniya. Kultura Çuvaskogo kraya, Çeboksarı: Çovaşskoe knijnoe izdatelstvo.
• Durmuş, İlhami. (2018). Türk Kültürüne Giriş. 2. Baskı. Ankara: Akçağ.
• Egorov, V.G. (1964). Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoe knijnoe izdatelstvo.
• Ergin, Muharrem. (1988). Oğuz Kağan Destanı. İkinci Baskı. İstanbul: Hülbe Basım ve Yayın.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet. (2020). Geçiş Dönemleri İle İlgili İnanışlar. Halk İnanışları El Kitabı. (Ed. D. Arık, A. H. Eroğlu). Ankara: Grafiker, 258-282.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet. (2020). Geleneksel Türk İnanışları. Halk İnanışları El Kitabı. (Ed. D. Arık, A. H. Eroğlu). Ankara: Grafiker, 173-206.
• Eyuboğlu, İsmet Zeki. (1987). Anadolu İnançları Anadolu Mitologisi İnanç-Söylence Bağlantısı, İstanbul: Geçit Kitabevi.
• Fokin, P.P. (1990). Sçislenie Vremeni u Çuvaşey. Etniçeskaya Kultura Çuvaşey. Çeboksarı. Nauçno-İssledovatelskiy İnstitüt Yazıka, Literaturı, İstorii i Ekonomiki pri Sovyete Ministrov Çuvaşskoy ASSR, s. 123-127.
• Gumilev, L.N. (1999). Eski Türkler. (Çev. A. Batur). İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Günay, Ünver ve Güngör, Harun. (2003). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Güngör, Ahmet. (2006). Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 29, s.69-93.
• Güngör, Ali İsra. (2020). Kurbanla İlgili İnanış ve Uygulamalar. Halk İnanışları El Kitabı. (Ed. D. Arık, A. H. Eroğlu). Ankara: Grafiker, 385-408.
• Güngör, Harun ve Argunşah, Mustafa. (1993). Dünden Bugüne Gagauzlar, Ankara: Elektronik İletişim Ajansı yayınları.
• Güngör, Harun. (2012). Türk Din Etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• İnan, Abdulkadir. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnan, Abdulkadir. (1998). Makaleler ve İncelemeler, I-II Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Juraev, Mamatqul ve Nurmuradova, Barno. (2010). Özbek Halkbiliminde Kurt Kültüne Ait Halk İnançları. Türk Dünyası İncelemeleri. X-1, s. 145-150.
• Kadirzade, Kadir İbrahimoğlu. (2005). Adetler İnançlar ve Türklerin Soykütüğü Meselesi. (Türkiye Türkçesine Aktaran: A. Doğan). Ankara: Akçağ.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kahraman Çınar, Aslı. (2016). Bozkır Kültür Çevresi̇nde Kurt ve Adlandırması. Cappadocia: Journal of History and Social Sciences. 1, s. 1-11.
• Kalafat, Yaşar. (2006). Türk Halklarında Kurt Ağzı Bağlama. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 20(1), s. 273-280.
• Kalafat, Yaşar. (2008). Türk Halk İrfanında Kurt. 2. Baskı, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar. (2009). Türk Halk Tefekküründe Kurt – 2. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Yaşar. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Küçük, Abdurrahman ve Küçük, Mehmet Alparslan. (2019). Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik (Dinler Tarihi Açısından Bir Yaklaşım). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Küçük, M. Alparslan. (2020). Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Geleneğinde “Don Değiştirme”. BİLİG. (94), s. 97-122.
• Magnitskiy, V.K. (1881). Materialı k obyasneniyu staroy çuvaşskoy verı. Kazan.
• Magnitskiy, V.K. (1905). Çuvaşskiya Yazıçeskiya İmena. Kazan: Tipografiya İmmperatorskago Universiteta.
• Nikolskiy, N.V. (1911). Kratkiy Konspekt po Etnografii Çuvaş. İOAİE. Kazan.
• Orozobayev, Mayrambek ve Moldalieva, Nurgül. (2020). Kırgızcadaki Kurt (Börü) İle İlgili Örtmece Kelimeler. Hacettepe Ün. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 32, s. 23-38.
• Ögel, Bahaeddin. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş. V. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ögel, Bahaeddin. (1993). Türk Mitolojisi. 2. Baskı. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, Bahaeddin. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş. 4. Baskı. I., VII. ve VIII. Ciltler. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Özkan, Volkan. (2018). Türk Kültüründe Bozkurtun Yeri ve Önemi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı.
• Polat, Kemal. (2019). Beşikten Mezara Kırgız Türkleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Polat, Kemal. (2020). Geleneksel Türk İnançlarında Hayvanlar. Kutsal ve Hayvan Dinlerin Hayvanlara Bakışı. Ed. S. Turan. Ankara: Nobel. 175-205.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Roux, Jean-Paul. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. A. Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Roux, Jean-Paul. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. A. Kazancıgil, L. Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Salmin, A. K. (1994). Narodnaya Obryadnost Çuvaşey. Çeboksarı: Çuvaşskiy rumanitarnıy institut.
• Salmin, A. K. (2007). Sistema Folk-Religii Çuvaşey. Sankt-Peterburg: Nauka.
• Salmin, A. K. (2010). Traditsionnıe Obryadı i Verovaniya Çuvaşey. Sankt-Peterburg: Nauka.
• Seyidov, Mireli. (2006). Böri-Qurt. Bakü: Adiloğlu Neşriyatı.
• Seyis, Yunus Emre. (2021). Türk Kültür Tarihinde At ve Kurt. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Amasya Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. Amasya.
• Soroçanu, Evdokiya. (2006). Gagauzların Kalendar Adetleri. Kişinöv.
• Tanyu, Hikmet. (1967). Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tanyu, Hikmet. (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversiesi Basımevi.
• Tanyu, Hikmet. (1986). İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Tekin, Talat. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. (Der. M. Ölmez). İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Timofeyev, G. T. (1972). Tĭhĭryal. Şupaşkar: ÇKİ.
• Turan, Osman. (1941). On İki Hayvanlı Türk Takvimi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (Ed. Gürsoy-Naskali, Emine). İstanbul: Resim Matbaacılık.
• Vişnevskiy, V.P. (2001). O Religioznıh Poveryah Çuvaş. Hrestomatiya po Kulture Çuvaşskogo Kraya. (Red. M.İ. Skvortsov). Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatelstvo, s. 231-254.
• Yeşil, Yılmaz. (2014). Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri (Doğum, Evlenme, Ölüm Gelenekleri). Ankara: Grafiker.