BAŞKURT DESTANLARINDA OLAĞANÜSTÜ TİPLER

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 305 - 333, 26.12.2022

Seyfullah Yıldırım Yusuf Kenan Bezgin

https://doi.org/10.47089/iuad.1173157

Öz

Gök kubbe altında oluşmuş destanlar, sadece içinde yaşadıkları toplumların geçmişlerini yansıtan ayna değil; aynı zamanda geçmiş ile gelecek arasında kurulmuş olan bir kültür basamağıdır. Bu yönü ile destanlar bünyelerinde, anlatıldıkları her dönemin kendine has özellikleri barındırır. Doğrudan tarihi birer belge değildirler ancak destanların tarihe kaynaklık etme gibi özellikleri vardır. Böylece ait olduğu toplumun hayat felsefesine, gelenek ve göreneklerine tanıklık ederek geçmiş ile gelecek arasında kurulmuş olan kültür basamağı üzerindeki yerlerini alırlar.
Destanlar aracılığıyla toplum içerisinde meydana gelen birtakım olayların oluşum ve gelişim sürecinin takibini, destan kahramanlarının üzerinden yapabiliriz zira kahramana ait iyi veya kötü tüm özellikler, destanın içinde yaşadığı halk tarafından verilir. Bu noktada halkın inandığı temel kıymetleri, tip temsil eder. Başkurtların sözlü edebiyat ürünlerinden biri olan destanların kahramanları ise genellikle tip konumundadırlar ve bu tipler, motif ile birlikte hareket ederler. Başkurt destanlarında yer alan tiplerden yola çıkarak onların dünya görüşü, tarihi ve kültürel dokusu hakkında çıkarım yapmak mümkündür. Zengin bir konu ve motif içeriğine sahip olmasından dolayı bu çıkarım, Ural Batır, Akbozat ve Zayatülek ile Hıvhılıv destanlarından yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Destan, Destan Geleneği, Başkurt Destanları, Sözlü Gelenek, Olağanüstü Tipler

Kaynakça

• Abdurrezzak, A. Osman (2014). Türk Dünyası Mitolojik Destanları ile Kalevala Destanının Tipolojik Açıdan Mukayesesi. Gazi Türkiyat. Bahar 2014/14: s.189-223.
• Aça, Mehmet (2000a). Türk Destancılık Geleneğine Bütüncül Yaklaşabilme ve Alp Kavramı Üzerine Bazı Yeni Yaklaşım Denemeleri. Millî Folklor Dergisi. S.48. Kış, s. 5-17.
• Aça, Mehmet (2000b). Köne Epos (Arkaik Destan) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerindeki “Âşıklara Mahsus Evlilik” Konusunun Kaynaklarından “Alplara Mahsus Evlilik.”. Millî Folklor Dergisi. S.47. s.11-21.
• Adıgüzel, Sedat (1997). Akbozat, Zayatülek ile Hıvhılıv ve Ahkak Kola Destanları Üzerine Bir Araştırma. Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Adıgüzel. Sedat (2011). Başkurt Destanı Akbozat’ın Epik Kurallara Göre İncelenmesi. Millî Folklor Dergisi. Sayı 44. s.24-34.
• Akyüz, Çiğdem (2010). Manas Destanı’nda Alp Kadın Tipi. Mukaddime. S. 1. s. 169-180.
• Atnur, Gülhan (1996). Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma. Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Bars, M. Emin (2018a). Başkurt Destanlarında Kahramanların Olağanüstü Doğumu. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6(4) s.495–501.
• Bars, M. Emin (2018b). Sözlü Gelenekten Elektronik Döneme Bilgelik Dönüşümü: Irkıl Ata’dan Şahin Ağa’ya. Millî Folklor Dergisi, S. 117.s.120-130.
• Çevik, Mehmet (2014). Kültürel Değişim, Gelenek ve Türk Halk Hikâyeciliği. Turkish Studies. 9/12: s.113-123.
• Çınar, Ali Abbas (2002). Türk Destanlarında Alp Tipi At. Millî Folklor Dergisi. C. 7. Yıl 14. Sayı 56. s.153-157.
• Çobanoğlu, Özkul (2018). Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Duman, Mustafa (2017). Türk Halk Anlatmalarında Olumsuz Tipler -Mit, Destan, Halk Hikâyesi. İzmir: Ege Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmış Doktora Tezi). Ekici, Metin (1997). Anadolu Sahası Köroğlu Kollarının İsim ve Tasnif Meselesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. S.2. C.2. s. 235-240.
• Ekici, Metin (2002a). Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-I. Millî Folklor Dergisi. Sayı 53, s.27-34.
• Ekici, Metin (2002b). Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-II. Millî Folklor Dergisi. Sayı 54. s.11-18.
• Fedakâr, Selami, Aksoy, Hüseyin (2019). Türk Destanlarındaki Kadın Tiplerin Tespiti ve Tahlili: Kırgız Destanları Örneği. Millî Folklor Dergisi. , S. 124. s.105-120.
• Günay, Umay (1997). Dede Korkut Hikâyelerindeki Karakterlerin Tahlili. Millî Folklor Dergisi. S. 37. Bahar s.3-12.
• Ibrayev, Şakir (1998). Destanın Yapısı (Çev. Ali Abbas Çınar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• İnan, Abdulkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler I (3.bs.).Ankara: TTK Yayınları.
• Jung, C. G. (2019). Dört Arketip. (Çev. Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kaplan, Mehmet (1951). Dede Korkut Kitabında Kadın. Türkiyat Mecmuası. Cilt 9. s.99-112.
• Kaplan, Mehmet (1997). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kara Düzgün, Ülkü (2007). Başkurt Destanlarının Tipolojisi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmış Doktora Tezi).
• Karasoy, Yakup (1991). Destan Kavramı. Millî Folklor Dergisi S.10. s.37-42.
• Keskin, Ahmet (2012). Oğuz Kağan Destan Metninde Kahramanın Takdimi. Millî Folklor Dergisi. Sayı. 96. s. 5-18.
• Korkmaz, Ramazan (2015). Yazınsal Okumalar. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Köksal, Hasan (1984). Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Köksel, Behiye (2012). Dede Korkut Kitabı’nda Dinî-Mitolojik Yardımcı Kahraman Motifi. Türkiye Sosyal Araştırmalar. Yıl: 16. S.1. s.73-88.
• Oğuz, M. Öcal (2000). Türk Dünyası Halkbiliminde Yöntem Sorunları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Oğuz, M. Öcal (2004). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. (Ed.). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Özkan, İsa (2002).Türk Boylarının Edebiyatındaki ‘Çeçen/Şeşen/Sesen’ Kelimesinin Etimolojisi. Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri. Ankara. s.609-617.
• Raglan, Lord, (1998). The Traditional Hero (Geleneksel Kahraman). (Çev.Metin Ekici). Millî Folklor Dergisi. S. 37. Bahar s.126-138.
• Rank, Otto (2017). Doğum Travması: ve Psikanalizdeki Anlamı. (Çev. Sabir Yücesoy). İstanbul: Metis Yayınları.
• Roux, Jean Paul. (2008). Türklerin Tarihi. (Çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Rudenko, Sergey, İvanoviç (2001). Başkurtlar. (Çev. Roza Kurban. İklil Kurban) Konya: Kömen Yayınları.
• Sanders, Barry (1999). Öküzün A’sı –Elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi.(Çev. Şehnaz Tahir). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Seyidoğlu, Bilge (1996). Mitolojik Dönemde At, Umay Günay Armağanı, Ankara: Feryal Matbaacılık. s.51-57.
• Suleymanov, Ahmet,İbrahimov, G., Ergun, M. (2014a). Başkurt Destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Suleymanov, Ahmet,İbrahimov, G., Ergun, M. (2014b). Başkurt Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, Mahmut (1974). Türklerle İlgili Stereotipler ve Türk Değerleri Üzerine Bir Deneme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Togan, Z. Velidi (2020). Başkurtların Tarihi. Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Topal, Sabri (2019). Günümüz Başkurt Coğrafyasını Aşan Toponimler Üzerine Bir Değerlendirme. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi 1 (2): s.247-260. Yıldırım, Dursun (1998). Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, Seyfullah (2017). Kazak Kahramanlık Masalları. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları . Yıldız, A. Naciye (2019). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları.