A Convergence of Cultures at the East’s Gateway to the West: New Insight into the Prehistory of Northeast Anatolia in Light of the Excavation at Çiğdemtepe Mound

Yıl 2022, Sayı: 27, 1 - 29, 09.02.2023

Umut Parlıtı , Erman Akyüz

https://doi.org/10.26650/anar.2022.1194798

Öz

The Kura-Araxes culture, one of the significant cultural phenomena of the Eastern Anatolian prehistory, originated in the second half of the 4th millennium BC with a sphere of influence that was pervasive in Transcaucasia and Northeast Anatolia including Çiğdemtepe until the end of the 3rd millennium BC. Çiğdemtepe Mound is situated within the borders of the province of Bayburt in Northeastern Anatolia among the Kura-Araxes culture, an area of research with few publications. Although the existence of Kura-Araxes culture in the Bayburt region was determined during surveys conducted in the 1940s, only the settlement records of the Büyüktepe Mound excavations carried out by Sagona in the 1990s are available. However, the excavations in this regard are not sufficient to illuminate the economic and cultural characteristics of the culture. Therefore, determining the material culture of Kura-Araxes through their dominant local features at Çiğdemtepe Mound is of great importance.The most significant artifact obtained from the Çiğdemtepe Mound excavations is the black-topped ceramic assemblage, the first of its kind to be documented in Northeast Anatolia. This type of ceramic group is known from Central Anatolia to be contemporary with the Kura-Araxes culture, and discovering this alongside the other finds at the mound is striking. Kura-Araxes ceramics are handcrafted and burnished with red inner and black outer surfaces, which has been attested across Transcaucasia. The black-topped ceramics from Central Anatolia have a black interior and a red-to-brown outer surface. Apart from the combination of these two cultural variations, which have exhibited dominant local characteristics extending to the East and West, the magnificent monumental architecture, other portable small finds, and stratigraphic details also stand out, revealing the transition of the area from the Late Chalcolithic Age to the Early Bronze Age and unveiling the cultural interactions, transformations, and developments that had occurred in the Early Bronze Age. Related archeological records consist of movable and immovable cultural assets, age analyses of charred wood samples, and literature reviews.

Anahtar Kelimeler

Çiğdemtepe Mound, Northeastern Anatolia, Kura-Araxes, Black-Topped

Doğunun Batıya Açılan Kapısında, Kültürlerin Kaynaşma Noktası: Çiğdemtepe Höyük Kazısı Işığında Kuzeydoğu Anadolu Prehistoryasına Yeni Bir Bakış

Öz

Doğu Anadolu prehistoryasının az bilinen çok araştırılan kültürel fenomeni olan Kura-Aras kültürü, MÖ IV. Binyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış olup MÖ III. Binyıl sonuna kadar Transkafkasya, Levant coğrafyası dışında Çiğdemtepe’nin de içinde bulunduğu Kuzeydoğu Anadolu’ya kadar yayılmıştır. Söz konusu coğrafyalar içerisinde Kura-Aras kültürüne dair araştırma ve yayınların neredeyse hiç yapılmadığı coğrafya maalesef Kuzeydoğu Anadolu içerisinde yer alan Bayburt ilidir. Çünkü 1940’lı yıllarda gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında Bayburt coğrafyasında bu kültürün varlığı belirlenmiş olsa da günümüze kadar sadece 1990’lı yıllarda Sagona’nın gerçekleştirdiği Büyüktepe Höyük kazılarıyla yerleşik kayıtları elde edilebilmiştir. Ancak söz konusu kazılar da kültürün ekonomik, kültürel özelliklerini aydınlatmaya yetmemiştir. Bu açıdan bölgenin anahtar yerleşimlerinden birisi olan Çiğdemtepe Höyüğünde, Kura-Aras kültürel fenomenine ait birçok unsurun baskın lokal özellikleriyle bünyesinde barındığının tespit edilmesi oldukça önemlidir.Çiğdemtepe Höyüğünde gerçekleştirdiğimiz kazı çalışmaları sonucunda elde edilen en önemli unsur Kuzeydoğu Anadolu genelinde ilk kez belirlenen, Kura-Aras kültürü ile çağdaş, Orta Anadolu’dan bildiğimiz Black-Topped türü seramiklerin ele geçmiş olmasıdır. Transkafkasya’ya kadar uzanan el yapımı, içi kırmızı, dışı siyah, parlak Kura-Aras seramikleri ile Orta Anadolu’ya kadar uzanan el yapımı, içi siyah, dışı kırmızıdan kahverengiye kadar değişen parlak Black-Topped seramiklerin Çiğdemtepe Höyük’te bir arada ele geçmiş olması bir ilktir. Yerel özellikleri baskın olan, doğuya ve batıya uzanan bu iki kültürel kontrastın bir arada ele geçmiş olması dışında açığa çıkartılan görkemli/anıtsal mimari, diğer taşınabilir küçük buluntular ve stratigrafik detaylar coğrafyanın Geç Kalkolitik Çağ’dan Erken Tunç Çağı'na geçiş ve Erken Tunç Çağı başlarında yaşanan kültürel etkileşimi, dönüşümü ve gelişimi gözler önüne sermesi açısından oldukça önemlidir. Söz konusu arkeolojik kayıtlar Çiğdemtepe Höyüğü’nde 2020 yılında gerçekleştirdiğimiz kazıda ele geçen taşınır, taşınmaz kültür varlıklarına, beraber ele geçen kömürleşmiş ahşap örneklerin yaş analizlerine ve literatür çalışmalarına dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çiğdemtepe Höyük, Kuzeydoğu Anadolu, Bayburt, Kura-Aras, Kura-Aras, Black Topped

Kaynakça

• Arslan, M., Bertram, G. İ. ve Bertram, J.K., (2013). Çayyolu Höyük-Ankara’da Bir Geç Kalkolitik/İlk Tunç Çağ Yerleşmesi, Anatolia, 39, 139-164. google scholar
• Badalyan, R., Avetisyan, P. ve Smith, A.T., (2009). Perodization and Chronology of Southern Caucasia: From The Early Bronze Age Through The Iron III Period, The Foundations of Research and Regional Survey In The Tsaghkahovit Plain, Armenia, Oriental Institute Publications, Volume 134, Chapter 4, 33-93. google scholar
• Brown, G.H., (1967). Prehistoric Pottery from the Antitaurus, Anatolian Studies, 17, 123-164. google scholar
• Bryer, A. ve Winfield, D., (1985). The Byzantine Monuments and Topografhy of The Pontos, Washington. google scholar
• Ceylan, M., (2020). Erzurum Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Parth Sikkesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24/3, 1238-1254. google scholar
• Ceylan, M., (2021). Erzurum Ormanağzı (Karnavas) Köyü Pekmez Yapım İşlikleri Üzerine Etnoarkeolojik Gözlemler, (Eds. İ. Akkaş, ve M. Karakoç), Prof. Dr. Jak Yakar’ın Danışmanlığı’nda Anadolu’da Etnoarkeoloji Araştırmaları, Doruk Yayımcılık, İstanbul, 376-393. google scholar
• Çiğdem, S., (2013). Bayburt/Aydıntepe Yüzey Araştırması Işığında Bölgenin Eski Çağ Tarihinin Değerlendirilmesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 30, 65-81. google scholar
• 5 Doğu Anadolu’daki höyüklerden büyük ölçekli olanlar daha çok düz satıh üzerine kurulmuşken küçük ölçekli olanlar hafif eğimli yamaçlar üzerine kurulmuşlardır. Bu yerleşimlerin hiçbirisi yerleşim arkeolojisi bakımından Çiğdemtepe ile uyuşmamaktadır, bknz. Parlıtı ve Caner, 2021: 32-37, 41-43; Parlıtı ve Kocaispir, 2022: 2033-2041, 2045-2046. google scholar
• Dengiz, O., (2019). Batı ve Orta Anadolu’da İlk Tunç Çağı’nda Siyah Ağız Kenarlı (Black-Topped) Kaseler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bilecik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilecik. google scholar
• Duru, R. (1979). Keban Projesi Değirmentepe Kazısı 1973, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları Seri III/2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara google scholar
• Efe, T., (2010). Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları, Anadolu Araştırmaları, Sayı: 12, 1-19. google scholar
• Efe, T., (2011). Eskişehir Yöresindeki Bazı Höyüklerde Saptanmış Olan İlk Tunç Çağı’na Geçiş Evresi Çanak Çömleği, Anadolu Araştırmaları, Sayı: 13, 2011, 17-46. google scholar
• Fragnoli, P. ve Frangipane, M., (2022). Centralisation and Decentralisation Processes and Pottery Production at Arslantepe (SE Anatolia) during the 4th and Early 3rd Millenium BCE, World Archaeology. google scholar
• Frangipane, M., (2018). Arslantepe. The Rise And Development of A Polıtıcal Centre: From Temple To Palace To A Fortifed Citadel, International Arslantepe Archaeology Symposium, 4-6 October, 71-104. google scholar
• French, D.H., (1967), Prehistoric Sites in Northwest Anatolia I. The İznik Area, Anatolian Studies, 17, 49-100. google scholar
• Fidan, E., Sarı, D. ve Türkteki, M., (2015). An Overview of the Western Anatolian Early Bronze Age, European Journal of Archaeology, 18 (1), 60-89. google scholar
• Gündüzalp, N., (1986). İç doğu Karadeniz Bölgesinden Prehistorik Buluntular, Türk Tarih Kongresi 9, 21-25 Eylül 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt I, 49-54. google scholar
• Işıklı, M., (2011). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Işıklı, M., (2019). Erzurum Ovası Alaybeyi Höyüğü Kalkolitik ve Erken Tunç Çağ Tabakaları, Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, (V, 139-182), Ankara. google scholar
• Kılıç, Ö.Ç., (2021). Orta Porsuk Havzası İlk Tunç Çağı Yerleşim Dokusu: Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Süreçler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Çanakkale Üniversitesi, Lisans Üstü Eğitim Enstitüsü, Çanakkale. google scholar
• Koşay, H.Z., (1934). Ahlatlıbel Harfiyatı, Türk Tarih, Arkeoloji ve Entnografya Dergisi, Sayı:11, 3-101. google scholar
• Koşay, H.Z. ve Turfan, K., (1959). Erzurum-Karaz Kazısı Raporu, Belleten, XXIII/91, 349-413. google scholar
• Koşay, H.Z. ve Vary, H., (1964). Pulur Kazısı: 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. google scholar
• Koşay, H.Z. ve Vary, H., (1967). Güzelova Kazısı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. google scholar
• Köksal, A. (2011). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bayburt, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara. google scholar
• Kökten, İ.K., (1944). Kuzeydoğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri, DTCFD, III/1, 465-486. google scholar
• Ksenephon (1998). Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), Çev. T. Gökçöl, 139, İstanbul: Sosyal Yayınlar. google scholar
• Marro, C., (2021). The Functions of Kura-Araxes Ceramic Containers in Caucasian Early Mining, On Salt, Copper and Gold, The Origins of Early Mining and Metallurgy in The Caucasus, Lyon. google scholar
• Palumbi, G., (2017). Pus hor Pull Factors? The Kura-Araxes ‘Expansion’ from a Different Perpective: the Upper Euphrates, At the Northern Frontier of Near Eastern Archaeology, Subartu, XXXVIII, 113-132. google scholar
• Parker, A., (1999). Northeastern Anatolia: On the Periphery of Empires, Anatolian Studies, 49, 133-141. google scholar
• Parlıtı, U. ve Caner, E., (2021). Geography and Climate on the Site Selection of Archaeological Settlements: Examples from Kura-Araxes Settlements in the Upper Euphrates-Malatya Basin, Aras Türkiye Eski Yakın Doğu Araştırmaları Dergisi 3, 29-53. google scholar
• Parlıtı, U., Öncel, K., ve Yücel, Ç., (2021). Kura-Aras Kültürel Yayılımının Kuzeybatısında Körkuyular Mezarlığı, Anadolu Arkeolojisiyle Harmanlanmış Bir Ömür Mehmet Karaosmanoğlu’na Armağan, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 625-648. google scholar
• Parlıtı, U. ve Kocaispir, A., (2022). Main Factors Affecting the Settlement of Eastern Anatolia from the Beginning to the End of the Bronze Age, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 11(4), 2029-2050. google scholar
• Sagona, A., (1984). The Caucasion Region in The Early Bronze Age, Part 1-3, BAR Internatıonal Series 214 (iii), Oxford. google scholar
• Sagona, A., (1990). An Archaeological Survey of the Bayburt and Kelkit Regions, North-Eastern Anatolia: The Pre-Clasical Period, Araştırma Sonuçları Toplantısı, VII, 425-433. google scholar
• Sagona, A., (1992). Bayburt Survey 1990, Araştırma Sonuçları Toplantısı, IX, 378-403. google scholar
• Sagona, A., (1993a). Büyüktepe Höyük 1991, Kazı Sonuçları Toplantısı, XIV/I, 193-198. google scholar
• Sagona, A., (1993b). Bayburt Survey 1991, Araştırma Sonuçları Toplantısı, X, 261-268. google scholar
• Sagona, A., (1994a). Büyüktepe Höyük 1992, Kazı Sonuçları Toplantısı, XV/1, 229-234. google scholar
• Sagona, A. (1994b). The Aşvan Sites 3: Keban Rescue Excavations, Eastern Anatolia, Early Bronze Age, The British Institute of Archaeology at Ankara Monograph Series vol. 18, Ankara google scholar
• Sagona, A., (2000). Sos Höyük and The Erzurum Region in late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeastern Anatolia, (Eds. C. Marro, ve H. Hauptmann), Chronologies des Pays du Caucase et de L’Euphrate aux IVe-IIIe Millenaires, 329-373. google scholar
• Sagona, A. ve Brennan, P., (1995). Bayburt Survey 1993, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XII, 305-316. google scholar
• Sagona, A. ve Sagona, C., (2000). Excavations at Sos Höyük, 1998 to 2000: Fifth Preliminary Report, ANES 37, 56-127. google scholar
• Sagona, A., Pemberton, E. ve McPhee, I., (1991). Excavations at Büyüktepe Höyük 1990: First Preliminary Report, Anatolian Studies, Vol. 41, 145-158. google scholar
• Sagona, A., Pemberton, E. ve McPhee, I., (1992). Excavations at Büyüktepe Höyük 1991: First Preliminary Report, Anatolian Studies, Vol. 42, 29-46. google scholar
• Sagona, A., Pemberton, E. ve McPhee, I., (1993). Excavations at Büyüktepe Höyük 1992: First Preliminary Report, Anatolian Studies, Vol. 43, 69-83. google scholar
• Sagona, A. ve Sagona, C., (2004). Archaelogy at The North-East Anatolian Frontier, I, An Historical Geography and a Field Survey of The Bayburt Province, Ancient Near Eastern Studies Supplement 14, Louvain-Peeters. google scholar
• Sarı, D., (2004)., Küllüoba İlk Tunç Çağı II Çanak Çömleği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Sarı, D., (2007)., Küllüoba’da Ele Geçirilen Siyah Ağız Kenarlı (Black-Topped) Kaselerden Birkaç Örnek, (Eds. M. Alparslan, M. D. Alparslan, ve H. Peker), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan, 647-656. google scholar
• Seeher, J., (1987)., Demircihüyük III: Die Ergepnisse der Ausgrabungen 1975-1978, Die Keramik 1, Verlag Philipp Von Zabern, Mainz am Rhein. google scholar
• Steadman, S. R., McMahon, G. ve Ross, J.C., (2007). The Late Chalcolithic at Çadır Höyük in Central Anatolia, Journal of Field Archaeology, Vol. 32, No. 4, 385-406. google scholar
• Ünsal, V., (2006). Yukarı Çoruh Havzasının Tarihi ve Arkeolojisi, Bayburt: Bayburt Valiliği Yayınları. google scholar
• Ünsal, V., (2014). Bayburt Kaleleri, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 88-102. google scholar