An Evaluation of the Nabataean-Period Sundial with Inventory Number 7664 in the Ancient Orient Museum of Istanbul Archaeological Museums

Yıl 2025, Sayı: 24, 1 - 30, 12.08.2025

İbrahim Oğuzhan , Hakan Temir

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0018

Öz

Timekeeping has been a fundamental necessity throughout human history, essential for maintaining social order and organizing daily life. Archaeological and written sources show that ancient civilizations developed various time measurement tools to meet this need. In this context, sundials, which are based on the position of the shadow cast by a gnomon (a shadow-casting part of the sundial) depending on the Sun’s position in the sky, are among the oldest known chronometric tools. Sundials, typically made of stone, were preferred for their durability, long-lasting use, and practicality. Sundials, which can be considered the ancestors of today’s clocks, are one of the oldest devices used to measure time and have played a significant role in civilizations’ understanding of the concept of time.

In this study, the Nabataean sundial with inventory number 7664 (ESEM) discovered in Mada’in Salih (Saudi Arabia) and exhibited in the Ancient Orient Museum of Istanbul Archaeological Museums, is examined. Mada’in Salih, a significant archaeological site, was a major Nabataean city and a UNESCO World Heritage Site. Its location in the Nabataean Kingdom and its connection to Rome are crucial in understanding the cultural and intellectual interactions that may have influenced the design and use of the sundial. The travels of Western scholars to this region also provide essential insights into the global reach of the Nabataean culture. Also, the issue of the sundial’s belonging to the Nabataeans has been resolved. Since the sundial features a typical Hellenistic-Roman dial, it has been discussed whether it was imported to Mada’in Salih and whether there was a possibility of knowledge and technology transfer between the Nabataean and Roman civilizations. Therefore, the Aramaic inscription on the lower part of the sundial is analyzed. The final section focuses on the advanced knowledge of the Nabataeans in astronomy, mathematics, geometry, and geography, specifically in relation to the working principles of the sundial in question.

Anahtar Kelimeler

Istanbul Archaeology Museums , Ancient Orient Museum , Nabataeans , Romans , Mada , Sundial

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Eski Şark Eserleri Müzesindeki Nabatîler Dönemi 7664 Envanter Numaralı Güneş Saati Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Zamanın ölçülmesi, toplumsal düzenin sağlanması ve günlük yaşamın organize edilmesi açısından insanlık tarihi boyunca temel bir gereklilik olmuştur. Arkeolojik ve yazılı kaynaklar, Antik Dönem medeniyetlerinin bu ihtiyacı karşılamak amacıyla çeşitli zaman ölçüm araçları geliştirdiklerini göstermektedir. Bu bağlamda, Güneş’in gökyüzündeki konumuna bağlı olarak bir gölge milinin (gnomon) oluşturduğu gölgenin konumunu esas alan güneş saatleri, bilinen en eski kronometrik araçlar arasında yer almaktadır. Genellikle taştan imal edilen güneş saatleri dayanıklılıkları, uzun ömürlü kullanımları ve pratik olmaları sebebiyle tercih edilmiştir. Günümüzdeki saatlerin atası olarak da değerlendirilebilecek güneş saatleri, zamanı ölçmek için kullanılan en eski araçlardan biridir ve medeniyetlerin zaman kavramını anlamasında büyük rol oynamıştır.

Bu çalışmada, Medâin-i Sâlih’te (Suudi Arabistan) keşfedilen ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri Eski Şark Eserleri Müzesinde sergilenen 7664 (EŞEM) envanter numaralı Nabatî güneş saati incelenmiştir. Öncelikle Medâin-i Sâlih bölgesinin Antik Çağ’daki konumu, Roma’yla ilişkisi ve Batılı bilim insanlarının buraya yaptıkları seyahatler ele alınmıştır. Diğer yandan bahse konu güneş saatinin Nabatîlere aidiyeti mevzusu çözümlenmiştir. Güneş saatinin tipik Helen-Roma kadranı olması münasebetiyle Medâin-i Sâlih’e ithal olarak gelip gelmediği, Nabatî-Roma uygarlıkları arasında gerçekleşen bilgi ve teknoloji aktarımının imkânı çerçevesinde tartışılmıştır. Daha sonra saatin alt kısmında bulunan Aramice yazıt tahlil edilmiştir. Son bölümde ise Nabatîlerin astronomi, matematik, geometri ve coğrafya gibi ilimlerde ne kadar ileri oldukları, ilgili güneş saatinin çalışma prensipleri özelinde analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul Arkeoloji Müzeleri , Eski Şark Eserleri Müzesi , Nabatîler , Romalılar , Medâin-i Sâlih , Güneş Saati

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. “Gassânîler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 397-398. google scholar
• Ağırakça, Ahmet. “Nabatîler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, 257-258. google scholar
• Ağırakça, Ahmet. “Tedmür.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 40. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011, 264-265. google scholar
• Algül, Hüseyin. “Himyerîler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 62-63. google scholar
• al-Hijr Archaeological Site (Mâdain Sâlih): Nomination Document For The Inscription on the Unesco World Heritage List (Suudi Arabistan: Turizm Yüksek Komisyonu, 2007). google scholar
• Al-Nawafleh, Ma’moun. Petraeology, Site Story. Amman: Arapilla for Logistic Services, 2012. google scholar
• Altheim, Franz ve Ruth Stiehl. Die Araber in der alten Welt. Berlin: De Gruyter, 1968. google scholar
• A. Alzahrani, Damma. “Heritage, Conservation Good Governance Enhancing the Heritage Law Framework in Saudi Arabia.” Doktora Tezi, The University of Western Australia, 2016. google scholar
• ALzoubi, Mahdi. “The Nabataen Timing System.” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung 69/3 (2016): 301-309. google scholar
• AL-Otaibi, Fahad MutLaq. “The Annexation of the Nabataean Kingdom in 106 A.D: New Epigraphic and ArchaeoLogicaL Consideration.” Mediterranean Archaeology and Archaeometry 15/3 (2015): 151-156. google scholar
• Al-Saad, Ziyad ve Fandi Al-Wacked. “East Blend with West in Nabataean Architecture and Decorative Arts.” the Mysterious and Innovative Nabataeans Exhibition. Ed. Dedizioni. Pisa: European Union, 2015, 55-75. google scholar
• AL-SaLameen, Zeyad. “A Nabataean Bronze Lamp Dedicated to BaaLshamin.” Studi Epigrafici e Linguistici 31 (2014): 63-72. google scholar
• AL-TaLhi, DhaifaLLah ve Mohammad AL-Daire. “Roman Presence in the Desert: A New Inscription from Hegra.” Chiron, 35 (2005): 205-218. google scholar
• Akurgal, Ekrem. Anadolu Kültür Tarihi. Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2003. google scholar
• Ammianus Marcellinus, History. 1. CiLt. Kitap 14-19. Çev. John Carew RoLfe. Cambridge, MA: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1950. google scholar
• Arabian Rock Art Heritage. “Mada’in SaLeh.” Erişim 25 Şubat 2024. http://saudi-archaeoLogy.com/sites/madain-saLeh/ google scholar
• Arıt, SeLda. “Saatin Öyküsü.” TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi 353 (1997): 50-56. google scholar
• Aristophanes. The Ecclesiazusae or Female Parliament. Çev. RowLand Smith. Londra: Oxford Üniversitesi YayınLarı, 1883. google scholar
• A. Borstad, Karen. “History from Geography: The Initial Route of the Via Nova Traiana in Jordan.” Levant 40/1 (2008): 55-70. google scholar
• Barger, Thomas. “Greek Inscription Deciphered; SeaL Found in Arabia.” Archaeology 22/2 (1969): 139-140. google scholar
• Barger, Thomas. “Greek Inscription Deciphered; SeaL Found in Arabia.” Archaeology 22/4 (1969): 325. google scholar
• Belmonte, Juan Antonio, A. Cesar Gonzâlez Garcîa ve Andrea Polcaro. "Light and Shadows över Petra: Astronomy and Landscape in Nabataean Lands.” Nexus Network Journal 15 (2013): 487-501. google scholar
• Boorstin, Daniel J. The Discoverers. A History of Man's Search to Know His World and Himself. New York: Random House, 1983. google scholar
• Boorstin, Daniel J. Keşifler ve Buluşlar. Çev. Fatoş Dilber. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1994. google scholar
• Bossert, Helmuth Th. Altsyrien: Kunst und HandwerK in Cypern, Syrien, Palastina, Transjordanien und Arabien von den Anfangen bis zum Völligen Aufgehen in derGriechisch-römischen Kultur(UnterMitarbeit von Rudolf Naumann). Tubingen: Wasmuth, 1951. google scholar
• Bourgoing, Jacqueline D. Takvim Zamanın Efendisi Midir?. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008. google scholar
• Bowersock, Glen Warren. “A Report on Arabia Provincia.” The Journal of Roman Studies 61 (1971): 219-242. google scholar
• Bowersock, Glen Warren. “The Greek-Nabataean Bilingual Inscription at Ruwwafa, Saudi Arabia.” Le Monde Grec: Hommages a Claire Preaux 62 (1975): 513-522. google scholar
• Breucker, Geert De. “Berossus between Tradition and Innovation.” Oxford Handbook of Cuneiform Culture. Ed. Karen Radner ve Eleanor Robson. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2011, 637-657. google scholar
• BuhârT. “Enbiyâ.” Câmiü’s-sahîh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâlet-i Nâşirûn, 2017. google scholar
• Bukharin, Mikhail Dmitrievich. “Towards the Earliest History of Kinda.” Arabian Archaeology and Epigraphy 20 (2009): 64-80. google scholar
• Büyükçoşkun, Kudret. “Arabistan.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 3. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, 248-252. google scholar
• Cantineau, Jean. Le Nabateen. Paris: Librairie Ernest Leroux, 1932. google scholar
• Cassola-Cochin, Virginia. “The Development of Nabataean Mada’in Şalih (Saudi Arabia) into an Attractive Sightseeing: From Traditional Rejection to Official Recognition.” Jordan Journal for History and Archaeology 14/4 (2020): 81-96. google scholar
• Cevad Ali. el-Mufassal fi Târîhi'l-'Arab Kable'l-islâm. Beyrut: Dâru's-SâkT, 2001. google scholar
• Contenau, Georges. La Glyptique Syro-Hittite. Paris: Paul Geuthner, 1922. google scholar
• Cousins, Frank W. Sundials. Londra: John Baker, 1969. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (DH.KMS.), 14/1 H. 01-03-1332 [28 Ocak 1914]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Parakende UmumT (Y..PRK.UM..), 7/36 H. 18-04-1302 [4 Şubat 1885]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrak (Y..A.RES.) 149/74 H. 02-08-1325 [10 Eylül 1907]. google scholar
• Cussini, Eleonora. “Ebrei a Palmira: un Riesame delle Fonti Epigrafiche.” Materia Giudaica 8/1 (2003): 123-138. google scholar
• Çağatay, Neşet. islâm Dönemine Dek Arap Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989. google scholar
• Çam, Nusret. “Güneş Saati.” TDV islâm Ansiklopedisi. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 297-299. google scholar
• Dieulafoy, Marcel. “Mission Archeologique en Arabie des P. P. Jaussen et Savignac.” Comptes-rendus de l’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres 51/6 (1907): 314-316. google scholar
• Dio, Cassius. Roman History. 8. Cilt. Kitap 61-70. Çev. Earnest Cary. Cambridge: MA: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1925. google scholar
• Diogenes Laertios. Lives of Eminent Philosophers, 1. Cilt. Kitap 1-5. Çev. Robert Drew Hicks. Cambridge: MA: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1925. google scholar
• Doughty, Charles Montagu. Travels in Arabia Deserta 1-2. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2010. google scholar
• Dürüşken, Çiğdem. “Roma’da Takvim.” Cogito 22 (2000): 164-177. google scholar
• Eutropius. The Breviarium ab Urbe Condita of Eutropius. Çev. Harold W. Bird. Liverpool: Liverpool Üniversitesi Yayınları, 1993. google scholar
• Eyüp Sabri Paşa. Mir’âtü’l-Haremeyn. İstanbuL: Bahriye Matbaası, 1888. google scholar
• Freeman, PhiLip. “On the Annexation of Provinces to the Roman Empire.” Classics Ireland 5 (1998): 30-47. google scholar
• Gatier, Pierre-Louis. “La Legio III Cyrenaica et L' Arabie.” dans Les Lsgions de Rome le Haut-Empire. Lyon: Lyon Üniversitesi Yayınları, 2000, 341-349. google scholar
• Gibbs, Sharon L. Greek and Roman Sundials. New Haven/Londra: YaLe Üniversitesi YayınLarı, 1976. google scholar
• GünaLtay, Şemsettin. İslâm Öncesi Arap Tarihi. Ankara: Ankara OkuLu YayınLarı, 2015. google scholar
• Harding, GeraLd Lankester. An Index and Concordance of Pre-Islamic Arabian Names and Inscriptions. Toronto: Toronto Üniversitesi YayınLarı, 1971. google scholar
• Harman, Faruk. “Hicr.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 17. İstanbuL: Türkiye Diyanet Vakfı YayınLarı, 1998, 454-455. google scholar
• HeaLey, John F. The Nabataean Tomb Inscriptions of Mada'in Salih. Londra: Oxford Üniversitesi YayınLarı, 1993. google scholar
• HeaLey, John F. The Religion of the Nabatean A Conspectus. Leiden-Boston-KöLn: BRILL, 2001. google scholar
• Healey, John F. “A Nabataean Sundial from Mada’in Salih.” Syria 66 1/4 (1989): 331-336. google scholar
• HeaLey, John F. “The Nabataeans and Madâ’in SâLih.” Atlal 10 (1986): 108-116. google scholar
• Herodotos. Tarih. Çev. Müntekim Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012. google scholar
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. İstanbul: İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011. google scholar
• Hoftijzer, Jacob ve Karel Jongeling. The Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Brill-New York-Köln: E. J. Brill, 1995. google scholar
• Horovitz, Joseph. “Judaeo-Arabic Relations in Pre-Islamic Times.” Islâmic Culture 3 (1929): 161-199. google scholar
• Horovitz, Joseph. “Judaeo-Arabic Relations in Pre-lslamic Times.” IslamicStudies 52 % (2013): 357-391. google scholar
• Hoyland, Robert. “The Jews of the Hijaz in the Qur’ân and in their inscriptions.” New Perspectives on the Qur'an. Ed. Gabriel Reynolds. Routledge, 2011, 91-116. google scholar
• Huber, Charles. Journal d'un Voyage en Arabie (1883-1884). Paris: Imprimerie Nationale, 1891. google scholar
• İlan, Tal. Lexicon of Jewish Names in Late Antiquity. Palestine 330 BCE- 200 CE. Tübingen: Mohr Siebeck, 2002. google scholar
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed TancT. İbn Battûta Seyehatnamesi. Çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004. google scholar
• İstahrT. Mesâlikü’l-memâlik. thk. Doktor Cemâl Talebe. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. google scholar
• Jaussen, Antonin ve Raphael Savignac. Mission Archsologique en Arabie I: De Jsrusalem au Hedjaz, Msdain Saleh. Paris: Ernest Leroux, 1909-1914. google scholar
• Kahn, Charles H. “On Early Greek Astronomy.” The Journal of Hellenic Studies 90 (1970): 99-116. google scholar
• Kapar, Mehmet Ali. “LahmTler.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, 54-55. google scholar
• Kaplan, Davut. “Antik Çağ’da Zaman, Konik Güneş Saatleri ve Smintheion Örneği.” Anadolu/Anatolia 35 (Mayıs 2009): 87-97. google scholar
• Kelpetin, Mahmut. İslâm Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2016. google scholar
• Kent, Patrick Alan. A History of the Pyrrhic War. New York: Routledge, 2021. google scholar
• Kırca, Celal, “Semûd,” TDV İslâm Ansiklopedisi. 36 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 500-501. google scholar
• Kuhrt, Amelie. “Berossus’ Babyloniaka and Seleucid Rule in Mesopotamia.” Hellenism in the East. Ed. Amelie Kuhrt ve Susan Sherwin-White. Berkeley: Kaliforniya Üniversitesi Yayınları, 1987, 32-56. google scholar
• Kutlu Alancı, Hilal. “Helenistik Dönemde Babil Kültürü.” Archivum Anatolium 19/1 (2025): 73-96. google scholar
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kinde (BenT Kinde).” TDV İslâm Ansiklopedisi. 26. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, 37-38. google scholar
• Lewis, Bernard. The Arabs in History. Londra: Oxford Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Lidzbarski, Mark. Ephemeris fur Semitische Epigraphik III (1909-1915). Giessen: Verlag von Alfred Töpelmann, 1915. google scholar
• Martialis. Epigrams. Çev. Walter C. Ker. New York: G. P. Putnam’s Sons, 1919. google scholar
• Mazuz, Haggai. “Northern Arabia and its Jewery in Early Rabbinic Sources: More Than Meets the Eye.” Antiguo Oriente 13 (2015): 149-168. google scholar
• McEwan, Gilbert. “Babylonia in the Hellenistic Period.” Klio 70 (1988): 412-421. google scholar
• Musil, Alois. The Northern Hegaz: A Topographical Itinerary. New York: American Geographical Society, 1926. google scholar
• Müslim. “Zühd.” Câmiü’s-sahîh. Riyad: Beytü’l-Efkâri’l-Devliyye, 1998. google scholar
• Negev, Avraham. Personal Names in the Nabatean Realm. Kudüs: Kudüs İbrani Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü, 1991. google scholar
• Nehme, Laila. “The Nabataean and Nabataeo-Arabic Inscriptions.” The Darb Al-Bakrah: A Caravan Route in North-West Arabia Discovered by Ali I. Al-Ghabban: Catalogue of the Inscriptions. Ed. Laila Nehme. Riyad: Saudi Commission for Tourism and National Heritage, 2018, 25-226. google scholar
• Nichols, Francis Morgan. The Roman Forum: A Topographical Study. Londra: Longmans, 1877. google scholar
• Noja, Sergio. “Testimonianze Epigrafiche di Giudei neLL’Arabia SettentrionaLe.” Bibbia e Oriente (Brescia) 21 (1979): 283-316. google scholar
• Özdemir, Yasemin. “AnadoLu Güneş SaatLeri.” Online Tematik Türkoloji Dergisi 1 (2013): 1-27. google scholar
• P. SpeideL, MichaeL. “Exercitus Arabicus.” Latomus 33/4 (1974): 934-939. google scholar
• Panou, EvangeLia, Konstantinos KaLachanis ve VassiLios N. Manimanis. “The Ancient Greek SundiaLs of Athens.” Applied Science Reports % (2014): 47-48. google scholar
• Parr, Peter, GeraLd Lankester Harding ve John E. Dayton. “PreLiminary survey in N. W. Arabia, 1968.” Bulletin of the Institute of Archaeology 8-9 (1970): 193-242. google scholar
• Parr, Peter, GeraLd Lankester Harding ve John E. Dayton. “PreLiminary survey in N. W. Arabia, 1968.” Bulletin of the Institute of Archaeology 10 (1972): 23-61. google scholar
• PhiLby, Harry St. John Bridger. Arabia of the Wahhabis. AcLs History e Book Project, 1899. google scholar
• PhiLby, Harry St. John Bridger. Arabian Highlands. Ithaca: CorneLL Üniversitesi YayınLarı Orta Doğu Enstitüsü, 1952. google scholar
• PhiLby, Harry St. John Bridger. The Land of Midian. Londra: Ernest Benn, 1957. google scholar
• PLinius the ELder. The Natural History. Çev. John Bostock ve Henry RiLey. Londra: H. G. Bohn, 1855. google scholar
• Pompeius Festus. The Breviarium of Festus: A Critical Edition with Historical Commentary. Çev. John W. Eadie. Londra: AthLone YayınLarı, 1967. google scholar
• Ray, MichaeL. “gnomon.” Encyclopedia Britannica. Erişim 7 Haziran 2021. https://www.britannica.com/technoLogy/gnomon-timekeeping-device google scholar
• Roberson, David S. “The Evidence for Greek Timekeeping.” The Classical Review 54/4 (1940): 180-182. google scholar
• Roche, Marie Jeanne. “Inscriptions en ChampLeve de Tayma’.” Semitica 62 (2020): 163-205. google scholar
• SaLman, Barış. “MozaikLer Üzerinde Güneş Saati BetimLi SahneLer Hatay Müzesinde Yer ALan İki Parça ve Diğer ÖrnekLer Üzerine AraştırmaLar.” Journal of Mosaic Research 3 (2009): 83-93. google scholar
• Sanders, Henry Arthur. “The Origin of the Third Cyrenaic Legion.” The American Journal of Philology 62/1 (1941): 84-87. google scholar
• Sânches, Francisco Del Rio. Nabatu: The Nabateans Through Their Inscriptions. Barcelona: Edicions de La Universitat de Barcelone, 2015. google scholar
• Starcky, Jean “The Nabataeans: A HistoricaL Sketch.” The Biblical Archaeologist 17/4 (AraLık, 1955): 84-106. google scholar
• Seely, Frederick A. “The Development of Time-Keeping in Greece and Rome.” American Anthropologist 1/1 (1888): 25-50. google scholar
• Seyrig, Henri. “Antiquites Syriennes.” Syria 22 3/4 (1941): 218-270. google scholar
• Sidebotham, Steven. “Romans and Arabs in the Red Sea.” Topoi 6/2 (1996): 785-797. google scholar
• Smith, William. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. Londra: 1875. google scholar
• TaberT. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Ebû Süheyb. Amman, Riyad: Beytü’l-Efkâri’l-Devliyye, ts. google scholar
• Taylor, Jane. Petra and Lost Kingdom of the Nabataeans. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yayınları, 2002. google scholar
• Thomas, Ivor Burmer. “Dionysodorus.” Dictionary of Scientific Biography. 4. Cilt, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981, 108-110. google scholar
• UNESCO, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. “Hegra Archaeological Site al-Hijr/Madâin Sâlih”. Erişim 14.05.2021. https://whc.unesco.org/en/list/1293/ google scholar
• Vincent, Jill. “The Mathematics of Sundials.” Australian Senior Mathematics Journal 22/1 (2008): 13-23. google scholar
• Vitruvius. Mimarlık Üzerine On Kitap. Çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Yayınları, 2019. google scholar
• Wenning, Robert, “The Nabataeans in History.” The World of the Nabataeans: International Conference, The World of the Herods and the Nabataeans held at the British Museum, 17-19 April 2001 (Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2007), 2: 25-44. google scholar
• Winnett, Frederick Victor ve William LaForest Reed. Ancient Records from North Arabia. Toronto: Toronto Üniversitesi Yayınları, 1970. google scholar
• Yiğit, İsmail. “Sebe.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 241-243. google scholar