Bilge Kağan’a Atfedilen Taç ve (Doğu) Gök Türklerin Budizm’e Yaklaşımı

Yıl 2019, Sayı: 11, 393 - 414, 31.01.2019

Anıl Yılmaz

Öz

Modern araştırmacılar eski Türklerin yaşantısında Budizm’i her zaman sorgulayagelmişlerdir. Akademisyenler arasında,
özellikle Gök Türk idarecilerinin bu sofistike dine karşı ilgileri olduğu yönünde bir algı bulunmaktadır.
Bu konu çalışılırken, arkeolojik verilere, Çin kroniklerine dikkat edildiği kadar önem verilmediğini söyleyebiliriz. Hatta
bazı konularda göz ardı bile edildikleri düşünülebilir. Hâlbuki eğer Kağanların böyle bir yaklaşımı varsa, kazılar bu soruya
doğrudan cevaplar verebilirdi diye düşünmekteyiz.
Bize bu konuda yardımcı olacak verilerden biri, 2001 yılında Bilge Kağan kült alanında yapılan kazıda ortaya çıkmıştır. “Bilge
Kağan Hazinesi” olarak adlandırılan bu buluntu topluluğunun içindeki “Taç’ın” (diadem), bize Türklerin (ve Uygurların)
Budizm’e bakış açıları hakkında bir fikir verebileceğini düşünmekteyiz.
Çalışma, eski Türklerin bu inanç sistemlerine yaklaşımı ile ilgili farklı bir bakış açısı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gök Türk, Budizm, Bilge Kağan kazıları, Avrasya’da taç, Orhun Uygurları, Maniheizm

The crown Attributed to Bilge Kaghan and The Approach of (Eastern) Gök Türks to Buddhism

Öz

Buddhism has always been questioned, how effective it was in the life of the ancient Turks. There is a perception among
the academicians about administrators of Turks are always interested in this sophisticated religion.
Similar to other topics related to nomads, archaeological reports are not considered as important as the Chinese
chronicles. They are even ignored in some cases. However, if the Kagan had such an approach, the excavation materials
could give direct answers to this question.
One of the pieces of data that will help us in this regard was unearthed in the excavation held in 2001 in the Bilge Kaghan
cultic site. A crown found in this excavation and named after the owner of the cultic site - the “Bilge Kaghan Treasure” -
may offer a clue about the viewpoints of the ancient Turks (and Uighurs) to Buddhism.
This study proposes a different perspective on the approach of the ancient Turks to this religion.

Anahtar Kelimeler

Ancient Turks, Buddhism, Bilge Kaghan Excavations, Diadem in Eurasia, Orkhon Uighurs, Manicheism

Kaynakça

• ABRAMZON, S.M., Kirgizı i ih Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kul’turnıye Svyazi, Leningrad 1971.
• ASLANAPA, Oktay, “Türklerde Arma Sanatı”, Türk Kültürü, S. 16, 1964, s. 40-47.
• BAHAR, Hasan, “TİKA Projesi; 2001 Yılı Bilge Kağan Külliyesi Kazıları”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 09-13 Eylül 2002 – Ankara, III, Ankara 2005, s. 501-512.
• BAHAR, Hasan, “Avrasya’da Ölüm ve Türklerde Ölüm Kültü”, Prof. Dr. Nejat Göyünç’e Armağan, Ed. H. Bahar, M. Toker, M.A. Hacıgökmen, H.G. Küçükbezci, Konya 2013, s. 267- 304.
• BAYAR, D., “Novıye Arheologiçiskiye Raskopki na Pamyatnike Bilge-Kagana”, Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Evrazii, 2004/4, No: 20, s. 73-84.
• BAYAR, Dovdoyn, “Bilge Kaganga Arnalgan Eskertkiş Keşeninde Jurgızılgen Arheologiyalık Zertterler [1]”, Shygys, S. 1, 2005, s. 173-179.
• BİLİCİ, Kenan, “Orhun Anıtları’nda 1997 Yılında Yapılan Çalışmalar: İlk Rapor”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi 4-7 Kasım 1997 – Ankara, Ankara 1999, s. 115-124.
• ÇAĞATAY, Saadet; TEZCAN, Semih, “Köktürk Tarihinin Çok Önemli Bir Belgesi: Sogutça Bugut Yazıtı”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, S. 217, 1975, s. 245-252.
• ÇORUHLU, Yaşar, Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar –Orta ve İç Asya’nın Erken Devir Türk Mimarisi Üzerine Bir Deneme–, İstanbul 2016.
• CHAVANNES, Edouard, Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, Çev. Mustafa Koç, Selenge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2013.
• DEBRECZENY, K., “Wutai Shan: Pilgrimage to Five-Peak Mountain”, Journal of the International Association of Tibetan Studies, S. 6, 2011, s. 1-133.
• DEVLET, E. G.; DEVLET, M.A., Mifı v Kamnye: Mir Nasnalkogo İskusstva Rossii, Moskva 2005.
• DİYARBEKİRLİ, Nejat, “Bilge Kaan Hazineleri ve TİKA’nın İnanılmaz Şovu”, Sanat Çevresi, S. 280, 2002, s. 16-24.
• EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, Ankara 1995.
• ELLWOOD, Robert, Japanese Religion, Journal of Buddhist Ethics Online Books, 2007.
• ENOKİ, K.; A. Koshelenko; Z. Haidary, “The Yüeh-Chih and Their Migrations”, History of Civilizations of Central Asia – The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, Vol. II, Ed. Janos Harmatta, Unesco Publishing, Paris 1994, s. 165-184.
• ERDELİ, Istvan, “Razgadana il Tayna Zalatogo Klada”, Shygys, 1, 2005, s. 180-184.
• ESİN, Emel, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Târîhi ve İslâma Giriş, İstanbul 1978.
• HO, Wai-kam, “Notes on Chinese Sculpture from Northern Ch’i to Sui Part I: Two Seated Stone Buddhas in the Cleveland Museum”, Archives of Asian Art, S. 22, 1968-1969, s. 6-55.
• JISL, Lumir, “Kül Tigin Anıtında 1958’de Yapılan Arkeoloji Araştırmalarının Sonuçları”, Belleten, S. XXVII/107, 1963, s. 387-410.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1998.
• KLIMKEIT, H-J., “Buddhism in Turkish Central Asia”, Numen, S. 37/1, 1990, s. 53-69.
• KLYAŞTORNIY, Sergei G., Kadim Avrasya’nın Bozkır İmparatorlukları, İstanbul 2018.
• LİGETİ, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, Çev. Sadrettin Karatay, Ankara 1998.
• ŌSAWA, Takashi, “Birinci Eski Türk Kağanlığı’nda Umna Kağan’ın Güzergâhı ve O’nun Oynadığı Siyasi ve Kültürel Rol Üzerine 2007-2008 Yılındaki Moğol ve Japon Ortak Yüzey Araştırmalarına Göre”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Cilt 60, S. 1, 2012, s. 59-76.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. I, İstanbul 1971.
• ÖGEL, Bahaeddin, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1991.
• ÖLMEZ, Mehmet, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Ankara 2012.
• PURİ, B.N., “The Kushans”, History of Civilizations of Central Asia – The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, Vol. II, Ed. Janos Harmatta, Unesco Publishing, Paris 1994, s. 239-255.
• SAMAŞEV, Z.; DAMDİNSURENGİYİN, T.; ONGAR, A.; ÇOTBAYEV, A., Eski Türklere Ait Şiveet Ulaan Mezar-Kült Kompleksi, Astana 2016.
• SÜMER, Faruk, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara 1994.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler, C. I, Ankara 1995.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler, C. III, Ankara 2004.
• TEKİN, Şinasi, “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı ile Birkaç Not (762-1962)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, S. 10, 1962, s. 1-11.
• TİKA, Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi 2000 Yılı Çalışmaları, TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı), Ankara 2002.
• TİKA, Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi 2001 Yılı Çalışmaları, TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı), Ankara 2003.
• TİKA, Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi 2003 Yılı Çalışmaları, TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı), Ankara 2005.
• TSAI, Liu Mau, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çev. E. Kayaoğlu, D. Banoğlu, 2. Baskı, İstanbul 2011.
• TSENDSUREN, T., Mongolın Muzeyn Şildeg Uzmergıyn Deejis, Ulaanbaatar 2014. T’ung Tien 1071/b, Gök Türkler, Çev. Ahmet Taşağıl, C. II, Ankara 1999, s. 87-90.
• VAISSIÈRE, Étienne de la, Sogdian Traders, Trans. James Ward, Leiden-Boston 2005. YILDIRIM, Kürşad, “Taspar Kagan ve ‘İlk Tercüme Faaliyetleri’ Üzerine Bazı Notlar”, Dil Araştırmaları, S. 19, 2016, s. 37-52.
• YILMAZ, Anıl, Türk Dünyasında Balbalların Dağılımı, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 3 Cilt, İstanbul, 2003.
• YILMAZ, Anıl, “Baba mı, Balbal mı Yoksa Bediz mi?”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. II/4, 2005, s. 206-214.
• YILMAZ, Anıl, “Göktürk Heykelciliğinde Umay Ana figürleri”, XI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu – Bildiriler (17-19 Ekim 2007), İzmir 2009, s. 457-468.
• YUAN CHWANG, On Yuan Chwang’s Travel in India 629-645 A.D., Ed. Thomas Watters M.R.A.S., Royal Asiatic Society, London 1904.