Üsküdar: Harem Kadınlarının Prestij Sahası

Yıl 2020, Sayı: 14, 185 - 209, 31.07.2020

Murat Kalafat

https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0008

Öz

Türk Mimarisi içerisinde kurucu olarak kadınların varlığı Hun ve Göktürk dönemlerine kadar geri götürülebilmektedir. Bu durum ilerleyen dönemlerde süreklilik göstermekle birlikte, en yoğun yaşandığı çağ Osmanlı’nın “Klasik” dönemidir. Bu kurucu/bâni grubu, imparatorluğun çeşitli bölgelerinde isimlerini yaşatan mimarlık ürünleri yaptırmışlardır. Ancak başkent olması nedeniyle en görkemli anıtsal mimari örneklerin bulunduğu İstanbul ve özellikle Üsküdar’da belirli bir yoğunlaşma izlenebilmektedir. Üsküdar’daki geniş organizasyonlu ve anıtsal mimari örneklerin tamamına yakını, Valide Sultanlar başta olmak üzere Harem kadınları tarafından inşa ettirilmiştir. Ayrıca Üsküdar’da bulunan bu yapılar, hem organizasyon hem anıtsallık bağlamında, bânilerinin “prestij yapısı” olarak nitelendirilebilecek uygulamalardır. Bahsedilen yapılar haricinde sadece üç adet anıtsal mimari örnek erkek baniler tarafından inşa edilmiştir: Rum Mehmed Paşa Küliyesi, Şemsi Paşa Külliyesi ve Selimiye Külliyesi. Bu durumun sebeplerini anlamak için başvurulacak referanslar ise çevre koşullarda aranmalıdır. Çevre koşulların değerlendirilmesi, Üsküdar’ın bir kent olarak niteliklerini saptamak ve diğer bölgelere göre farklı olduğu noktaları ortaya koymakla mümkündür. Buna göre şehrin tarihi, coğrafi, siyasi ve demografik özellikleri analiz edilmelidir. Böylelikle Üsküdar’daki bu yoğunlaşmanın sebepleri hakkında bir yaklaşım geliştirilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Mimari, Harem Kadınları, Prestij Sahası

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Teşekkür

Lisans yıllarımda bu çalışmanın kıvılcımını oluşturan soruyu yönelten ve yüksek lisans tezimde de kısmen bu konuyu araştırmakta desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Yıldıray Özbek’e teşekkür ederim.

Üsküdar: Prestige Area of the Ottoman Court Women

Öz

The existence of women as founders/patrons in Turkish Architecture can be dated back to Hun and Göktürk periods. Although this situation shows continuity in the following ages, the most intense period was the Classical age of the Ottoman Empire. These patrons built architectural products that kept their names alive in various regions of the empire. However, it can be observed that the most magnificent monuments built by Harem women were mostly located in Istanbul – especially in Üsküdar. Almost all of the monumental structures in Üsküdar were built by Harem women, especially by the Valide Sultans. These buildings/complexes can be described as prestige structure of the patrons in the context of both organization and monumentality. Aside from the mentioned structures, only three other monumental architectural examples were built by male patrons: Rum Mehmed Pasha Complex, Şemsi Pasha Complex and Selimiye Complex. References to the causes of this situation should be searched under environmental conditions. The analysis of environmental conditions can be possible by determining the characteristics of Üsküdar as a city, and revealing the points where it is different from other regions or cities. Accordingly, the historical, geographical, political and demographic characteristics of the city should be analyzed. Thus, a theory can be established about the reasons for this concentration in Üsküdar.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Architecture, Harem Women, Prestige Area

Kaynakça

• Altınay, Ahmet Refik. Kadınlar Saltanatı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Amicis, Edmondo de. İstanbul 1874. Çev. Beynun Akyavaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.
• And, Metin. Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Anna Komnena. Alexiad: Malazgirt’in Sonrası. Çev. Bilge Umar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1996.
• Armağan, A. Latif. “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller (=Menazilü’l-Hacc)”. Osmanlı Araştırmaları 20 (2000): 73-118.
• Atalar, Münir. “Haremeyn’e Denizden Surre Gönderilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (1991): 121-127.
• Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda ve Zeren Tanındı. Osmanlı Resim Sanatı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Bates, Ülkü. “Women as Patrons of Architecture in Turkey”. Women in the Muslim World. Ed. L. Beck ve N. Keddie. Cambridge MA: Harvard University Press, 1978, 243-260.
• Bayrak, M. Orhan. Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1994.
• Bayram, Sadi. “The Ayazma Mosque in Scutari”. Image 37 (1991): 20-23.
• Bayram, Sadi ve Adnan Tüzen. “İstanbul Üsküdar Ayazma Cami İnşaat Defteri”. Vakıflar Dergisi 22 (1991): 199-288.
• Bölükbaşı, Ayşe Ç. “Erken Osmanlı Devletinde Kadınların Mimari Alandaki Hamiliği 1299-1512”. Sanat Tarihi Yıllığı 19 (2007): 73-90.
• Chiscull, Edmund D. Türkiye Gezisi ve İngiltere’ye Dönüş. Çev. Bahattin Orhan. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1993.
• Çelebi, M. Elif. “18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma Dönemi ve Bir 18. Yüzyıl Örneği Üsküdar Ayazma Külliyesi”. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2004.
• Çelik, Gülfettin. “19. Yüzyılın İkinci Yarısı Üsküdar Sosyo Ekonomik Yapısında Aziz Mahmud Hüdayî Vakfının Yeri”. Aziz Mahmud Hüdayî Uluslararası Sempozyum Bildirileri (20-22 Mayıs 2005). 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, [t.y.], 519-530.
• Çobanoğlu, A. Vefa. “Çinili Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Kültür Bakanlığı/Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 1994, 519-522.
• Dalgıç, Gülay ve Esin Benian. “Değişmeyen Mimarileri Değişen Rolleriyle 21. Yüzyılda Üsküdar Külliyelerine Bakış”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 4 (3-5 Kasım 2006) Bildiriler. 1. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, [2007], 73-88. Dernschwam, Hans. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. Çev. Yaşar Önen. Mersin: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1992.
• Durukan, Aynur. “Türk Toplumlarında Sanat Koruyucusu ve Kurucu Olarak Kadınlar”. Gelenek, Kimlik, Bireşim: Kültürel Kesişmeler ve Sanat, Günsel Renda’ya Armağan. Ed. Zeynep Yasa Yaman ve Serpil Bağcı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2011, 109-123.
• Egli, Hans G. Sinan: An Interpretation. İstanbul: Ege Yayınları, 1997.
• Erbay, Mutlu. “Üsküdar Panoramasının Sanatçı Yorumlarıyla İlişkilendirilmesi”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 5 (1-5 Kasım 2007). 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2008, 89-98.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 2 cilt. Haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Gautier, Théophile. Constantinople. Paris: Bibliothéque-Charpentier, 1891. Goodwin, Godfrey. Sinan: Ottoman Architecture and its Values Today. London: Saqi Books, 1993.
• Grelot, Josephus. İstanbul Seyahatnamesi. Çev. Maide Selen. İstanbul: Pera Turizm Yayınları, 1998.
• Grelot, Guillaume (Josephus). Relation Nouvelle dun Voyage de Constantinople. Paris: En la Boutique de Pierre Rocolet, 1680. Erişim 19 Mart 2020. https://archive.org/details/gri_relationnouv00grel/page/n93/ mode/2up.
• Güler, Nuray. “16. Yüzyılda Üsküdar’da Gülfem Hatun Mahallesi (1540-1600)”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Günay, Reha. Sinan: The Architect and His Works. İstanbul: YEM Yayınevi, 1998.
• Güneş, Ahmet. “16. ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu”. Üsküdar Sempozyumu 1 (23-25 Mayıs 2003) Bildiriler. 1. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004, 42-56.
• Halaçoğlu, Yusuf. 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Hamsun, Knut ve Hans C. Andersen. İstanbul’da İki İskandinav Seyyah. Çev. B. G. Syvertsen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar 1. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• Ioannes Kinnamos. Historia. Çev. Işın Demirkent. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001. Ioannes Zonaras. Tarihlerin Özeti. Çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2008.
• İnalcık, Halil. “İstanbul, Türk Devri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 220-239.
• Kalafat, Murat. “Gülnuş Emetullah Sultan’ın Baniliği”. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2011.
• Karaman, Mahmut. “Üsküdar’ın Türkiye Kimliği: Üsküdar Anadolu”. Üsküdar Sempozyumu 1 (23- 25 Mayıs 2003) Bildiriler. 1. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004, 213-242.
• Koç, Neslihan İlknur. “Üsküdar’ın Dost Işıklarının Divan Şiirine Yansıması”. Üsküdar Sempozyumu 1 (23-25 Mayıs 2003) Bildiriler. 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004, 265-275.
• Koçu, Reşad Ekrem. “Bostancıbaşı Defterleri”. İstanbul Ansiklopedisi. 6. İstanbul: Tan Matbaası, 1963, 2979-2995.
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM, 2007.
• Kuran, Aptullah. Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986.
• Kürkçüoğlu, Eren. “Kamusal Alanlarda İmaj Çatışması: Doğal ve Yapay İmaj Olgusu”. Planlama 24-3 (2014), 125-130.
• Laurent, J., “Byzance et les Origines du Sultanat de Roum”. Melanges Charles Diehl 1. Paris, 1930, 177-182. Çev. Yaşar Yücel. “Rum (Anadolu) Sultanlığı’nın Menşei ve Bizans”. Belleten 202 (1988), 219-226.
• Mikhael Attaleiates. Tarih. Çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2008.
• Mikhael Dukas. Tarih: Anadolu ve Rumeli 1326-1462. Çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2004.
• Mikhail Psellos. Khronographia. Çev. Işın Demirkent. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Neave, Dorina L. Eski İstanbul’da Hayat. Çev. O. Öndeş (İstanbul: Tercüman Yayınları, 1978)
• Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion Books, 2005.
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğunda Mimari Kültür. Çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Neftçi, Aras. “Üsküdar Yeni Valide Camisi’nin Yapım Hikâyesi”. Sanat Tarihi Defterleri (Filiz Özer’e Armağan Özel Sayısı) 13-14. İstanbul: Ege Yayınları, 2010, 139-164.
• Nerval, Gerard de. Doğuya Seyahat. Çev. Muharrem Taşçıoğlu. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı, 2002.
• Niketas Khoniates. Historia. Çev. Işın Demirkent. İstanbul: Dünya Yayınları, 2004.
• Olbak Mazak, Ferda. “Mahpeyker Kösem Valide Sultan ve Çinili Külliyesi”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 4 (3-5 Kasım 2006) Bildiriler. 1. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2007, 361-376.
• Olivier, Antoine. 18. Yüzyılda Türkiye ve İstanbul. İstanbul: Kesit Yayınevi, 2007. Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Özer, Sibel. “Seyyahların Kalemiyle 17. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Bir Pitoresk Şehir: Üsküdar”. Üsküdar Sempozyumu 5 (1-5 Kasım 2007) Bildiriler. 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2008, 569-590.
• Öztürk Kurtaslan, Banu. “Açık Alanlarda Heykel-Çevre İlişkisi ve Tasarımı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18 (2005), 193-222.
• Pardoe, Miss (Julia). Şehirlerin Ecesi İstanbul: Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Yaşamı. Çev. Banu Büyükkal. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Piri Reis. Kitab-ı Bahriye. The Walters Art Museum, W658. Erişim 24 Eylül 2018. https://art.thewalters.org/detail/19195 Piri Reis. Kitab-ı Bahriye.
• Staatsbibliothek zu Berlin, Diez A fol. 57, Pertsch Türkisch 184. Erişim 17 Mart 2020. https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht?PPN=PPN731526 201&PH YSID=PHYS_0161&DMDID=DMDLOG_0155
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Üsküdar’da Osmanlı Padişahları: Göçler, Binişler ve Selamlıklar (18. Yüzyıl)”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 5 (1-5 Kasım 2007) Bildiriler. 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2008, 549-568.
• Schweigger, Salomon. Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Seçkin, Nadide. “Yeni Valide Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Kültür Bakanlığı/Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, 468-470.
• Sevim, Ali. Anadolu Fatihi Kutalmışoglu Süleymanşah. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Sipahioğlu, Birsel. “Bizans Dönemi’nde Üsküdar”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 5 (1-5 Kasım 2007) Bildiriler. 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2008, 503-514.
• Sözen, Metin. Sinan: Architect of Ages. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı, 1988.
• Tanman, M. Baha. “Tekkeler”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Kültür Bakanlığı/ Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, 236-239.
• Tanman, M. Baha. “Atik Valide Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı/Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1995, 407-412.
• Tavernier, Jean-Baptiste. Tavernier Seyahatnamesi. Çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006. Taylor, Jane. Imperial Istanbul a Travellers Guide. New York: St. Martins Press, 2007.
• Theophanes. The Chronicle of Theophanes: An English Translation of Anni Mundi 6095-6305 (A.D. 60q2-813). Haz. Harry Turtledove (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1982).
• Thévenot, Jean. Thévenot Seyahatnamesi. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınları, 2009.
• Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınları, 2005.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Türkmen, Kerim. “Ölümün Engel Olamadığı İki Hatun Sultan’ın Rekabeti”. Uluslararası Katılımlı XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 18-20 Ekim 2012. 2. cilt. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2014, 781-789.
• Ubicini, F.H.A. 1855’te Türkiye 1. Çev. Ayda Düz. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1977.
• Vasiliev, A. A. Bizans İmparatorluğu Tarihi 1. Çev. Arif Müfid Mansel. Ankara: Maarif Vekaleti, 1943.
• Villehardouin, G. De ve H. De Valenciennes. 4. Haçlı Seferi Kronikleri. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Matbaacılık, 2008.
• Yıldırım, Ali. “Üsküdarlı Divan Şairleri”. Üsküdar Sempozyumu 1 (23-25 Mayıs 2003) Bildiriler. 2. cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004, 251-257. Erişim 24 Kasım 2018. https://www.google.com/maps