Kuzeydoğu Anadolu Petrogliflerindeki Bir Grup Dağ Keçisi Motifi

Year 2021, Issue: 16, 491 - 527, 31.07.2021

Oktay Özgül Burak Bingöl

Abstract

Yüksek bir plato özelliği taşıyan Doğu Anadolu Bölgesi kaya resimleri açısından oldukça zengindir. Ardahan, Kars, Erzurum, Erzincan ve Van-Hakkâri dağlık bölgesi kaya resimleri, bu zenginliğin büyük bir kısmını oluşturur. Bölgedeki andezit ve bazalt taşlara çizilen kaya resimlerinde genellikle çizgi, kazıma, oyma ve gagalama tekniğinin kullanıldığı görülür. Kaya resim alanlarında karşılaşılan motifler, insan (şaman), at, boğa - öküz - inek, geyik, kurt, köpek, koyun - koç - dağ keçisi gibi motiflerdir. Bunların yanı sıra av ve savaş sahneleri, tören ve geometrik sahneler ile gökyüzü şekilleri de işlenen diğer temalar arasındadır.
Kuzeydoğu Anadolu bölgesinde 16 kaya resim alanı tespit edilmiştir. Çalışmada incelenen 9 merkez; Çıldır Başköy, Borluk Vadisi/Azat köyü, Camuşlu, Digor/Dolaylı, Geyiklitepe, Kurbanağa, Dilli Vadisi, Cunni Mağarası ve Şenkaya Kaynak köyü kaya resimleridir. Bu resimlerde 368’ten fazla figür mevcut olup bunların 119’u dağ keçisi figürüdür. Çalışmada, ilgili kaya resim alanlarındaki dağ keçisi motifinin morfolojisi incelenerek, sembolik anlamı, av ritüelindeki ve muhtemel kozmik dünyadaki yeri tartışılmıştır.

Keywords

Kaya Resimleri, Dağ Keçisi, Göçer Kültür, Kuzeydoğu Anadolu.

Supporting Institution

Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

A Group of Mountain Goats Motif in Northeastern Anatolian Petroglyphs

Abstract

The Eastern Anatolia region, a high plateau, is exceptionally rich in paintings on rocks. Rock paintings in Ardahan, Kars, Erzurum, Erzincan, and Van-Hakkari mountainous region constitute a large part of this wealth. The technique of line, engraving, carving, and pecking was generally used in rock paintings drawn on andesitic and basalt stones in the region. The motifs encountered in rock painting areas are human (shaman), horse, bull - ox - cow, deer, wolf, dog, and sheep - ram - mountain goat. Furthermore, scenes of hunting and war, ceremonial and geometric scenes, and celestial shapes are among the covered themes.
Sixteen rock painting areas were identified in the Northeast Anatolian region. Nine centers were examined in the study; Çıldır Başköy, Borluk Valley/Azat village, Camuşlu, Digor/Dolaylı, Geyiklitepe, Kurbanağa, Dilli Valley, Cunni Cave, and Şenkaya Kaynak village are rock paintings. There are more than 368 figures in these paintings, of which 119 are mountain goat figures. In the study, the morphology of the mountain goat motif in the related rock painting areas was examined, and its symbolic meaning and place in the hunting ritual and the possible cosmic world were analyzed.

Keywords

Rock Arts, Mountain Goat, Nomad Culture, Northeastern Anatolia

References

• Alimov, Risbek. “Kırgızistan’da Yeni Bulunan Runik Harfli Eski Türk Yazıtları Hakkında Ön Bilgiler.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 48 (2000): 5-10.
• Alok, Ersin. Anadolu’da Kaya Üstü Resimleri. İstanbul: Akbank Yayınları, 1988.
• Amanbaeva, Bakyt, Aiday Suleymanova ve Chynarbek Zholdoshov. “Rock Art Sites in Kyrgyzstan.” Rock Art in Central Asia. Ed. Jean Clottes. Paris: International Council on Monuments and Sites, 2011, 43-73.
• Amanjolov, Altay. “Ataların Sözleri.” Erdem 5/15 (1989): 797-802.
• Anati, Emanuel. “Anatolia’s Earliest Art”. Archaeology 21/1 (1968): 22-35.
• Anati, Emanuel. Arte Prehistorica in Anatolia. Studi Camuni vol. 4 Italia: Capo di Ponte Edizioni del Centro, 1972.
• Belli, Oktay. “Kağızman Karaboncuk’da Tarih Öncesi Döneme Ait Kayaüstü Resimleri.” Arkeoloji ve Sanat Dergisi 121 (2006): 1- 10.
• Belli, Oktay. “Kars – Borluk Vadisi Kayaüstü Resimleri.” Arkeoloji ve Sanat Dergisi 122 (2006): 11-22.
• Belli, Oktay. “Van Bölgesi’ndeki Yeni Boyalı Mağara Resimleri.” Homo Amatus: Güven Arsebük için Armağan Yazıları. Ed. Mihriban Özbaşaran, Oğuz Tanındı ve Ahmet Boratav, İstanbul: Ege Yayınları, 2003, 29-42.
• Binandeh, Ali. “Looking at Rock Art in Northwest of Iran.” International Journal of Archaeology. Special Issue: Rock Art, Handmade Architecture, Historical Archaeology 4/1-1 (2016): 12-17.
• Bingöl, Akın. “Yüzey Araştırmaları Işığında Borluk Vadisi Kayaüstü Resimleri.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39 (2016): 347-355.
• Bingöl, Burak. “Kuzeydoğu Anadolu Petroğliflerindeki Dağ Keçisi Motifi.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2020.
• Ceylan, Nezahat ve Yavuz Günaşdı. “Doğu Anadolu’da Bulunan Bazı Taş Heykellerin Orta Asya’daki Örnekler İle Mukayesesi.” 16. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi (4-6 Eylül 2018 Çimkent), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2018, 633-646.
• Ceylan, Alpaslan ve Nezahat Ceylan. Doğunun Sönmeyen Yıldızı Akçakale. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• Ceylan, Alpaslan, Akın Bingöl ve Mustafa Karageçi. Eski Çağda Kars Kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• Ceylan, Alpaslan ve Yavuz Günaşdı. Erzurum’un Eskiçağ Kaleleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Ceylan, Alpaslan. “Doğuda İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası.” Türkler Ansiklopedisi. 4. cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 425-429.
• Ceylan, Alpaslan. “Doğu Anadoluda İlk Türk İzleri.” XV. Türk Tarih Kongresi I (11-15 Eylül 2006), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006, 215-232.
• Ceylan, Alpaslan. Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır 1998-2008. Erzurum: Güneş Vakfı Yayınevi, 2008.
• Ceylan, Alpaslan. “Çıldır Başköy Kaya Resimleri.” Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dergisi BELGÜ 2/2 (2015): 9-24.
• Ceylan, Alpaslan. Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır 2008-2014. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi, 2015.
• Ceylan, Alpaslan. “Geyiklitepe Kaya Resimleri ve Runik Yazıtları.” III. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2012 Erzurum), Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2016, 85-96.
• Ceylan, Alpaslan. “Türk Dünyasından Yeni Kaya Resimleri.” XVII. Türk Tarih Kongresi I (15-17 Eylül 2014), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2018, 155-206.
• Ceylan, Alpaslan. “Doğu Anadolu’da Erken Dönem Türk İzleri III Kars-Digor (Dolaylı) Kaya Resimleri.” TTK Kongresi’nde sunulan bildiri, Ankara, 1-5 Ekim 2018.
• Ceylan, Nezahat. “Kağızman’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar.” Yüksek Lisans tezi, Kafkas Üniversitesi, 2007.
• Ceylan, Nezahat. “Türk Kültüründe Geyik Kavramı ve Kuzeydoğu Anadolu Kaya Resimlerindeki Geyik Tasvirleri.” IV. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2016 Erzurum), Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2018, 871-891.
• Çoruhlu, Yaşar. “Hun Sanatı.” Türkler Ansiklopedisi. c. 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 54-76.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2019.
• Diyarbekirli, Nejat. Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Doğan, İsmail. Doğu Avrupa’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Doğan, İsmail. Kafkaslardaki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Durmuş, İlhami. “Anadolu’da Kimmerler ve İskitler.” Belleten LXI (1997): 273-286.
• Durmuş, İhami. “İskit Kültürü.” Türkler Ansiklopedisi. c. 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 15-25.
• Durmuş, İlhami. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Konar- Göçer Kültürü.” Orta Asya Türk Kültürünün Anadolu Kültürüne Etkileri Uluslararası Sempozyumu (19 Haziran 2019 Taşkent), Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, 2019, 11-35.
• Esin, Emel. İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınevi, 1978.
• Farajova, Malahat. “Gobustan Rock Art Cultural Landscape - El paisaje cultural del arte rupestre de Gobustán.” Cuadernos De Arte Rupestre 7/2 (2014): 13-232.
• Galata, Yasin Cemal. “Türklerde Kaya Resimleri ve Mezar Geleneği.” Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2020.
• Günaşdı, Yavuz. “Doğu Anadolu Kaya Resimleri Işığında Doyumlu Kaya Panoları.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/39 (2016): 391-407.
• Günaşdı, Yavuz. “Karasu (Yukarı) Havzasındaki Tarihi ve Arkeolojik Veriler.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2013.
• Harmankaya, Savaş ve Oğuz Tanındı. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. İstanbul: Ege Yayınları, 1996.
• Herodotos. Herodotos Tarihi. Çev. Müntekim Ökmen, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1991.
• Hoppal, Mihally. Şamanlar ve Semboller; Kaya Resmi ve Göstergebilim. Çev. Fatih Sel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• Karpuz, Haşim. “Çamuşlu’da Yontma Taş Çağı Kaya Resimleri.” Tübitak Bilim ve Teknik 10/212 (1977): 1-6.
• Kazemi, Mohammad, Hossein Naseri Someeh, Esmail Hemati Azandaryani ve Mohammad Mirzaei. “An Introduction of ShikhMedi Newly Found Petroglyphs in Meshginshahr, Northwest Iran”. International Journal of Archaeologyi Special Issue: Rock Art, Handmade Architecture, Historical Archaeology. 4/1-1 (2016): 18-22.
• Kozbe, Gülriz ve Alpaslan Ceylan vd. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-4 (TAY) Demir Çağları 1/2. İstanbul: Ege Yayınları, 2008.
• Kökten, İsmail Kılıç. “Kars Çevresinde Dip Tarih Araştırmaları ve Yazılıkaya Resimleri.” Atatürk Konferansları (1975): 95-104.
• Kökten, İsmail Kılıç. “Yazılıkaya’da ve Kurbanağa Mağarasında (Kars-Çamuşlu) Yeni Bulunan Dip Tarih Resimleri.” Karseli 6/69 (1970): 2-16.
• Ksenophon. Anabasis (Onbinlerin Dönüşü). Çev. Tanju Gökcöl. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1998.
• Livşıts, Viladimir A. “Eski Türk Runik Yazısının Ortaya Çıkışı Üzerine.” Çev. Saadettin Gömeç ve Tamara Ölçekçi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 20/31 (2000): 37-50.
• Martinov. A. İ. Altay Kaya Resimleri Biçiktu-Boom. Çev. Zeynep Bağlan Özer. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2013.
• Mert, Osman. “Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 34 (2007): 233-254.
• Muvaffak, Uyanık. Petroglyphs of South - Eastern Anatolia. Graz: Akademische Druck und Verlagsanstalt, 1974.
• Özgül, Oktay ve Nezahat Ceylan. “Göçerlik Ve Yerleşiklik Arasında Bir Bileşen; Fergana Vadisi.” Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür Ve Medeniyet Sempozyumu (11-12 Nisan 2019 Türkistan), Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, 2019, 472- 495.
• Özgül, Oktay. “Erzurum Bölgesi Kaya Panoları.” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2015): 169-198.
• Özgül, Oktay. “Çoruh ve Kür Vadisinde Kimmer-İskit Yer Adları.” Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dergisi BELGÜ 2 (2015): 159-179.
• Özgül, Oktay. “Erzurum Şenkaya Petrogliflerindeki At Geyik ve Güneş Kursu.” Selçuk Üniveresitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 39 (2016): 371-396.
• Özgül, Oktay. “Eskiçağda Yukarı Aras Vadisi.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
• Özgül, Oktay. “Orta Asya Kaya Resimleri Işığında Kars-Ardahan Kaya Resimlerindeki Av ve Tuzak Sahneleri.” IV. Türk Şöleni Bildirileri, Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2018, 893-911.
• Özgül, Oktay. “Erzurum Ve Çevresinde Erken Dönem Türk İzlerine Ait Yeni Bulgular.” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 65 (2020): 219-245
• Phillips, Eustace Dockray. The Royal Hordes: Nomad Peoples of the Steppes. London: Thames & Hudson, 1965.
• Rozwadowski, Andrzej. Symbols through Tıme Interpreting the Rock Art of Central Asia. Çev. A. Pietrzak. Poznan: Institute of Eastern Studies, 2004.
• Rudenko, Sergei Ivanovich. Dağlık Altay Buluntuları ve İskitler. Çev. Almagül İsina Moskova: SSCB İlimler Akademisi Yayınları, 1952.
• Saltoğlu, Cengiz. Unutulmuş Bir Geçmişten Oğuz-Kıpçak Sesler - Esatlı Yazıtları I-II. Antalya: Kutlu & Avcı Ofset, 2018.
• San, Oya. “Bazı Bulgular Işığında Anadolu’da Kimmer ve İskit Varlığı Üzerine Gözlemler.” Belleten C: LXIV/1 (1998): 1-21.
• Sevin, Veli ve Aynur Özfırat. “Hakkari Stelleri: ve Doğu Anadolu’da İlk Çobanlar.” Belleten LXV/243 (2001): 501- 518.
• Sevin, Veli. Hakkari Taşları Çıplak Savaşçıların Gizemi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Sevin, Veli. Hakkari Taşları II Gizemin Peşinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 2015.
• Sevindi, Cemal ve Ali Yalçın Tavukçu. “Şirvaz Kalesi ve Kayaüstü Resimleri Şenkaya Erzurum.” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2013): 155-173.
• Seyidov, Abbas. “Azerbaycan Halkının Taş Hafızası-Gobustan-Gemikaya Petroglifleri.” V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyumu (12-14 Ekim 2017 Ankara), Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 2017, 409-418.
• Sieveking, Ann. Cave Artist. London: Thames & Hudson, 1979.
• Somuncuoğlu, Servet. Damgaların Göçü Kurgan. İstanbul: İletişimce Fotoğraf ve Danışmanlık Hizmetleri, 2012.
• Somuncuoğlu, Servet. Saymalıtaş: Gökyüzü Atları. İstanbul: Atok Yayınları, 2011.
• Somuncuoğlu, Servet. Sibiryadan Anadolu’ya Taştaki Türkler. İstanbul: Atok Yayınları, 2011.
• Soydan, Ersoy ve Ferhat Korkmaz. “Batman’da Yeni Bir Keşif: Deraser (Arık) Mağara Resimleri.” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/6 (2013): 665-686.
• Şahin, İbrahim. “İçel/Gülnar’da Eski Türklere Ait Yeni Tespit Edilmiş Epigrafik Belgeler: Tanıtımı ve Ön Değerlendirmesi.” Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi XXXI (2012): 275-300.
• Tarhan, Mehmet Taner. “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler Kimmerler ve İskitler.” Türkler Ansiklopedisi. c. 1. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 597-610.
• Tashbayeva, Kadıça. “Petroglyphs of Kyrgystan.” Petroglyphs of Central Asia. Ed. Kadıça Tashbayeva. Bishkek: International Institute for Central Asian Studies, 2001, 9-80.
• Tokhatyan, Karen. “Rock Carvings Of Armenia.” Fundamental Armenology 2 (2015): 184-204.
• Tümer, Hale. “Van-Hakkari Dağlık Bölgesi Kaya Resimleri.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2017.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Üngör, İbrahim. “Türk Kültüründe Dağ Keçisi Teke.” IV. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2016 Erzurum), Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2018, 245-325.
• Üngör, İbrahim. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Kayalara Yazılan Türk Kültürü (Dereiçi Kaya Resimleri)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39, 2016: 357-370.
• Vary, Hermann. “Alttürkische in Nordeast-Anatolien Ural-Altaische.” Jahrbücher 40/1-2 (1968): 50-78.
• Yılmaz, Anıl ve Cahit Telci. “Türk Kültür Terminolojisinde Göç Kavramı Üzerine.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 7/2 (2010): 14-33.
• Yılmaz, Anıl. “İskit Sanatı.” Türkler Ansiklopedisi. c. 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 26-32.