İdollerin Frig Kültüründeki Kimliğine Dair Bir Analiz

Yıl 2022, Sayı: 17, 451 - 473, 27.01.2022

Rahşan Tamsü Polat

https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.17.930968

Öz

Grekçede -eidolon, Latincede -idolum kelimesinden türetilmiş olan, imge, görüntü anlamına gelen idoller, Prehistorik döneme kadar geri giden, farklı dönemlerde farklı kültürlerde kendine yer bulmuş, tanrı ya da tanrıçayı temsil ettiği düşünülen, genellikle baş ile gövdelerin, bazen de boyun, kol, yüz ve diğer uzuvların da gösterildiği, şematize edilmiş soyut tasvirlerdir. Frigya Bölgesi sınırlarında, Frig Dönemi’ne tarihlenen tabakalarda tespit edilen yuvarlak bir baş ve dörtgen gövdeden oluşan bir grup tasvir de idol olarak adlandırılmaktadır. İdol betimlerinin, Frig kült anıtları ve Eski Frigçe yazıtlar ile Frig dininde ön plana çıkan Ana Tanrıça Matar’ın soyut betimleri olduğu, pek çok araştırmacı tarafından kabul edilmektedir. Fakat belirtilen coğrafyada tekli idollerin dışında, tek gövdeyi paylaşan yan yana yapılmış iki baş ya da ayrı olarak, yan yana baş ve gövdelerden oluşan idollerin de bulunması, bu başların hangi tanrı ya da tanrıçayı tasvir ettiğine dair bir soruyu beraberinde getirmektedir. Bu makalede Frig dininde etkin bir biçimde tapınım gören ana tanrıçanın soyut betimlerinden olduğu düşünülen idollerin arkeolojik ve epigrafik buluntular yardımıyla Frig kültürünün öncülü ve ardılı olan kültürlerdeki yansımalarına değinilmiş, çift ve çoklu idollerin kimliğine dair sorulara cevaplar aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Frigya Bölgesi, Frig, İdol, Ana Tanrıça Matar, Paredros

An Analysis of the Identity of Idols in Phrygian Culture

Öz

Derived from the Greek -eidolon and the Latin -idolum, idols, meaning image or visual, stretching back to the Prehistoric Period, are schematized abstract depictions that have found themselves a place within different cultures during different periods, are thought to depict a god or goddess, and generally show a head and body, sometimes with a neck, arms, face, and other organs. The group of portrayals with a round head and rectangular body found within the borders of Phrygia, in the strata dated to the Phrygian Period determined to be Phrygian, are known as idols. It has been accepted by many researchers that the idol depictions are abstract representations of the Mother Goddess, Matar, who takes center stage in the cultic monuments and Old Phrygian inscriptions of Phrygian religion. However, in addition to the single idols found in the aforementioned area, the presence of idols with two collateral heads on a single body or separate but collateral heads and bodies bring about the question of which god or goddess they represent. In this article, we will touch on the reflections of the idols thought to be abstract depictions of the actively worshipped Phrygian mother goddess in the cultures previous and after Phrygia with archeologic and epigraphic finds and attempt to determine the identity of double and multiple idols.

Anahtar Kelimeler

Phrygian Region, Phrygian, Idol, Mother Goddess Matar, Paredros

Kaynakça

• Akçay, Atakan. “Ovaören-Yassıhöyük’den Bir Yarı İkonik İdol.” Arkeoloji ve Sanat 149 (2015): 47-54.
• Akurgal, Ekrem. Phrygische Kunst. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1955.
• Akyürek Şahin, Nalan Eda. Yazıdere (Seyitgazi) Zeus Kutsal Alanı ve Adak Yazıtları. İstanbul: Ege Yayınları, 2006.
• Barnett, Richard David. “Phrygia and The Peoples of Anatolia in The Iron Age.” The Cambridge Ancient History II (1967): 1-32.
• Berndt Ersöz, Susanne. “In search of a Phrygian Male Superior god.” Offizielle Religion, lokale Kulte und individuelle Religiosität: Akten des religionsgeschichtlichen Symposiums “Kleinasien und angrenzende Gebiete vom Beginn des 2. bis zur Mitte des 1. Jahrtausends v. Chr.” (Bonn, 20.- 22. Februar 2003) Alter Orient und Altes Testament 318, (Eds. M. Hutter – S. Hutter Braunsar), Münster: Ugarit-Verlag, 2004, 47-56.
• Berndt Ersöz, Susanne. Phrygian Rock-Cut Shrines. Structure, Function, and Cult Practise. Leiden-Boston: Brill, 2006.
• Bittel, Kurt. Kleinasiatische Studien, Istanbuller Mitteilungen, Heft 5, İstanbul: Deutsches Archäologisches Institut, 1942.
• Bittel, Kurt. “Untersuchungen auf Büyükkale.” Mitteilungen der Deutschen Orient Gesellschaft 91(1958): 57-72.
• Bittel, Kurt. “Phrygisches Kultbild aus Bogazköy.” Antike Plastik II (1963): 7-21.
• Bittel, Kurt. Hattusha. The Captal of Hittites. New York: Oxford University Press, 1970.
• Boehmer, Rainer Michael. Die Kleinfunde von Boğazköy: Aus den Grabungskampagnen, 1931-1939 und 1952-1969, Wissenscaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft 87, Boğazköy-Hattuša 7. Berlin: Mann, 1972.
• Bossert, Theodor Helmuth. Altanatolien: Kunst und Handwerk in Kleinasien von den Anfängen bis zum völligen aufgehen in der griechischen kultur. Berlin: E. Wesmuth, 1942.
• Bøgh, Birgitte. “The Phrygian Background of Kybele.” Numen 54.3 (2007): 304-339.
• Brixhe Claude ve Thomas Drew Bear, “Trois nouvelles inscriptions paleo-phrygiennes de Cepni.” Kadmos 21 (1982): 64-87.
• Brixhe, Claude ve Michel Lejeune. Corpus des inscriptions paléo-phrygiennes. 2 vols. Paris: Éditions Recherche sur les Civilisations, 1984.
• Brixhe Claude ve Taciser Sivas. “Dédicace Paleo-Phrygienne Inédite (Menekşekaya/Demirli)”. Kadmos 41(2003): 103-116.
• Buluç, Sevim. “The Architectural Use of the Animal and Kybele Reliefs Found in Ankara and Its Vicinity.” Source. Notes in the History of Art 7 (1988): 16-23.
• DeVries, Keith. “The Gordion Excavation Seasons of 1969-1973 and Subsequent Research.” American Journal of Aarchaeology 94 (1990): 371-406.
• Drew Bear, Thomas ve C. Naour. “Divinités de Phrygie.” Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II.18.3 (1990): 1907-2044.
• Erdan, Emre. “Frig Tipi Fibulalarda Tanrıça Sembolizmi Üzerine Bazı Düşünceler”, Art-Sanat, 11(Ocak 2019): 163-185.
• Gündoğan, Aydıngün Şengül, “Yerleşik Hayat Öncesi: Yaratan Beden/Pre Settlement: The Creative Body”, Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005, 11-28.
• Haspels, Caroline Henriette Emilie. Phrygie, Exploration Archeologique III, La Cite de Midas, Ceramique et trouvailles diverses. Paris: E. De Boccard, 1951.
• Haspels, Caroline Henriette Emilie. The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments. 2 vols. Princeton: The University Press, 1971.
• Herodotos. Herodot Tarihi, Çev. M. Ökmen, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1991.
• Işık, Fahri. Doğa Ana Kubaba: Tanrıçaların Ege’de Buluşması. İstanbul: Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 1999.
• Işık, Fahri. Uygarlık Anadolu’da Doğdu. İstanbul: Ege Yayınları, 2012.
• Lee, G. M. (Ed.), “idolon”, Oxford Latin Dictionary. Oxford: the Clarendon Press, 1968, 820.
• Liddell, Henry George ve Robert Scott, “eidolon”, A Greek-English Lexicon. New York: Oxford University Press, 1996, 483.
• Mellink, Machteld J. “Temples and High Places in Phrygia.” Tempels and high places in Biblical Times. Proceedings of the colloquium in honor of the centennial of Hebrew Union College-Jewish Institute of Religion, Jerusalem, 14-16 March, 1977 (Ed. A. Brian). (Jerusalem: Nelson Glueck School of Biblical Archaeology of Hebrew Union College-Jewish Institute of Religion, 1981, 96-104.
• Mellink, Machteld J. “Midas-Stadt.” Reallexikon der Assyriologie 8 (1993): 153-156.
• Metin, Mustafa ve Mehmet Akalın. “Frigya’da bulunan ikiz idol.” Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2000 Yıllığı 15, Ankara: Kültür Bakanlığı Anadolu Medeniyetleri Müzesi, 2001, 183-193.
• Mitchell, Stephen. Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor. 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1993.
• Naumann, Friederike. Die Ikonographie der Kybele in der phrygischen und der griechischen Kunst. Istanbuller Mitteilungen, Suppl. 28. Tübingen: Ernst Wasmuth 1983.
• Neve, Peter “Bericht über die ausgrabungen der deutschen Boğazköy expedition im Jahre 1969.” Türk Arkeoloji Dergisi 18.2 (1970): 151 -167.
• Olshausen, Eckart. “Phryges, Phrygia.” Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, Band IX. Stuttgart: Verlag J.B. Metzler, 1996, 965-967.
• Plinius. Naturalis Historia, Vol. 5, Çev.: H. Rackham, (Loeb ), London: New York, 1947.
• Prayon, Friedhelm. Phrygische Plastik: die früheisenzeitlische Bildkunst Zentral-Anatoliens und ihre Beizehungen zu Griechenland und zum Alten Orient. Tübingen: E. Wesmut, 1987.
• Renfrew, Collin ve Paul Bahn, Arkeoloji; Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama. İstanbul: Homer Kitabevi, 2017.
• Polat, Yusuf .“Yazılıkaya/Midas Vadisi Araştırmalarında Bulunan Bir Kaya İdolü.” Colloquium Anatolicum 18 (2019):139-154.
• Ramsay, William M. “A Study of Phrygian Art II.” Journal of Hellenistic Studies X (1889): 147-189.
• Roller, Lynn E. “The Legend of Midas.” Californian Studies in Classical Antiquity 14.1 (1983): 299-313.
• Roller, Lynn E. “Attis on Greek Votive Monuments: Greek God or Phrygian?” Hesperia 63.2 (1994): 245-262.
• Roller, Lynn E. In Search of God the Mother. The Cult of Anatolian Cybele. London: Berkeley Los Angeles, 1999.
• Roller, Lynn E. “Frig Dini ve Kült Uygulamaları/Phrygian Religion and Cult Practise. Eds. Taciser Tüfekçi Sivas ve Hakan Sivas, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012, 202-231.
• Sivas, Taciser. “Eskişehir-Kütahya-Afyonkarahisar İlleri 2001 Yılı Yüzey Araştırması.” Araştırma Sonuçları Toplantısı 20.2 (2003): 285-298.
• Roller, Lynn E. “Frig Dini ve Kült Uygulamaları/Phrygian Religion and Cult Practice. ” Friglerin Gizemli Uygarlığı/The Mysterious Civilization of the Phrygians. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007, 141-147.
• Soykal Alanyalı, Feriştah. “Ana Tanrıça Kültünde Çobanlar ve Çoban Tanrılar,” Çoban Kitabı. Ed. E. Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2011, 145-158.
• Strabon. Coğrafya Anadolu: Kitap: XII-XIII-XIV, Çev: Adnan Pekman, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1987.
• Summers, Geoffrey ve Françoise Summers. “Kerkenes Dağı Projesi 2003.” Kazı Sonuçları Toplantısı 26.1 (2005): 97-110.
• Summers, Geoffrey, D. ve Françoise Summers. “Kerkenes 2009.” Kazı Sonuçları Toplantısı 32.1 ( 2011): 381-402.
• Summers, Geoffrey, D. ve Françoise Summers. “Kerkenes Dağ”, Frigler, Midas’ın Ülkesinde, Anıtların Gölgesinde. Eds. Taciser Tüfekçi Sivas ve Hakan Sivas, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012, 162-183.
• Summers, Geoffrey, D. “Phrygians east of the red river: Phrygianisation, migration and Desertion.”Anatolian Studies 68, British Institute at Ankara, (2018): 99-118.
• Şahin, Nuran. Zeus’un Anadolu Kültleri. İstanbul: Pera Müzesi Yayınları, 2001.
• Tamsü, Rahşan. “Observations On The Phrygian Rock-Cut Altars.”SOMA 2005 Proceedings of the IX Symposium on Mediterranean Archaeology, Chieti (Italy), 24-26 February 2005, Bar International Series, Vol.1739 (2008): 439-445.
• Tamsü Polat, Rahşan.“Yeni Buluntular Işığında Phryg Kaya Altarları Ve Bir Tipoloji Önerisi.”Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10.1 (2010): 203-222.
• Tamsü Polat, Rahşan, Yusuf Polat ve Alexander Lubotsky. “An Idol-shaped Stele with an Old Phrygian Inscription in the Territory of Nakoleia.” Gephyra 19 (2020): 45-67.
• Tüfekçi Sivas, Taciser. Eskişehir-Afyonkarahisar-Kütahya İl Sınırları İçindeki Phryg Kaya Anıtları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Tüfekçi Sivas, Taciser ve Hakan Sivas, H. “Eskişehir - Kütahya-Afyon İlleri Yüzey Araştırması Arkeolojik Envanter Raporu.” Tüba-Kültür Envanteri Dergisi 1 (2003): 2-32.
• Umurtak, Gülsün.“İdol.” Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi 2, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1997, 834.
• von der Osten, Hans Henning. Explorations in Central Anatolia, Season of 1926. Chicago: The University of Chicago, 1929.
• Vassileva, Maya. “PAREDROI Or Once Again On The Phrygian Rock Thrones.” Thracia 11, Studia in Honorem Alexandri Fol. Serdicae, 1995: 265-276.
• Vassileva, Maya.“Phrygian Rock-Cut Thrones, Idols And Phrygian Royal Symbolism.” Thracia XVIII In Memorem Alexandri Fol, Serdicae (2009): 111-124.
• Vikela, Evgenia. “Bemerkungen zu Ikonographie und Bildtypologie der Meter-Kybelereliefs.” Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung 116 (2001): 67-123.
• Young, Rodney S. “Gordion-1950.” University Museum Bulletin 16.1 University of Pennsylvania, (1951): 2-19.
• Young, Rodney S. “Doodling at Gordion.” Archeology 22 (1968): 270-275.
• Young, Rodney S. The Gordion Excavations, Final Reports. Vol. I, Three Great Early Tumuli. Philedelphia: Penn Press, 1981.